|
Такрорлаш учун саволлар.
Тарихан амалиётда қарор топган геосиёсат нимани англатади?
Ғарбда пайдо бўлган геосиёсат концепциялари етакчи майллари нимадан иборат?
Геосиёсий детерминизм ғоялари ва уларнинг оқибатларини изоҳланг!
“Ғор одамлари”га ҳос таффакур тарзининг яшовчанлигининг сабаблари нимада?
Ҳалқаро майдонда чиқадиган зиддиятларни зўровонлик йўли билан ҳал этишга интилиш нега заволга учрамоқда?
АҚШ давлати геосиёатининг асосида қандай ғоялар ётади?
“Совуқ уруш” моҳияти ва оқибати нимадан иборат?
Геосиёсат йўналиши тўғрисидаги ҳилма-ҳил фикрлар ва уларнинг назарий жихатдан бирёқламалигини изоҳланг?
Ноосфера даврига мувофиқ келадиган геосиёсат белгилаш мумкинми?
Нега ХХ асрни оғоҳлантириш асри дейиш мумкин?
ХХ аср – «мафкура асри» сифатида.
Сиёсат глобаллашувининг
асосий йўналишлари.
ХХ асрга келиб жаҳон ҳамжамиятининг дунё миқёсидаги алоқалари интенсив тус ола бошлади. Давлатлар, айниқса йирик давлатлар ўртасидаги зиддиятлар ўзининг қарама-қарши томонига оғишида геосиёсатнинг таъсири улкан бўлди. Бу сиёсат ўз навбатида тарафкашлик мафкурасини шакллантирди. Натижада миллий ўзликни англаш миллий мафкураларга зўр эҳтиёжни пайдо этиб, сиёсатдаги ғарбпарастлик майллари инқирозга учради.
Сиёсат ва мафкура гўёки эгизаклар каби бир-бирини тақоза этади. Мафкураларнинг барчаси ҳокимият нуфузи ва ҳокимлик муносабатлари муаммоси билан узвий равишда боғланиб кетади. Чунки ҳар қандай ҳокимият ёки сиёсий партия ўз мақсад-муддаоларига кенг халқ оммасини ишонтириш учун кучли, таъсирчан мафкурага муҳтож бўлади. Мафкура оммани муайян мақсад сари ҳаракат бирлигини вужудга келтириш, айни чоғда бошқа партиялардан ажратиб олиш функцияларини бажаради. Мафкуранинг яна бир муҳим функцияси шуки, у одамлар ўртасидаги институционал муносабатлар аҳамиятини кўрсатишга даъват этади: сиёсат субъектлари сифатида ижтимоий институтлар, партиялар, ҳамжамиятлар ва бошқаларнинг конкрет тарихий шароитдаги сиёсий қарашларини маъқуллайди ёки инкор этади. Мафкуранинг муҳофаза функцияси туфайли реал сиёсий воқеликка бошқача қараганлар тимсолида душман образини яратиб, уларга қарши халқ оммасида нафрат хис-туйғусини вужудга келтиради. Муайян гуруҳнинг бирлашиш даражаси мафкура ёрдамида шакллантирилган душман образининг дахшатли социал қиёфасига асосан мувофиқ келади.
Одамзот муайян тарихий даврда яшовчи мавжудодгина эмас, шу билан бирга у ўз орзу-армонлари, ўз ҳаёлий тасаввурлари билан нотарихий даврда ҳам яшайдиган хилқатдир. Бошқача айтганда, одам, жамият, давлат ва жаҳон ҳамжамияти (демак, одамларнинг муайян жамоалари) умуман олганда дунёқарашлик мезонларига эга бўлади. Айнан ана шу мезон муайян тарихий даврдаги хукмрон парадигма мазмунини ташкил этади. Немис файласуфи Ф.Ницше ХХ аср фалсафий тамойиллар номи билан турли гурухларнинг жаҳонга хокимлик учун кураш асри бўлади, деган эди. Аммо у бироз адашган экан: ХХ асрда мафкуравий тамойиллар фалсафий тамойиллардан устун келди. Моҳиятан арзон хомашё ва ишчи кучига ҳамда кенг бозорга эга бўлиш мақсадларини ғоявий пардаларга ўраб, халқ оммасида босиб олиш назарда тутилган мамлакат аҳолиси тимсолида душман образи яратиш учун кучли мафкуравий ижтимоий институтлар, ғоявий таъсир ўтказиш воситаларига эга бўлиш керак эди.
Аср бошида содир этилган 1-жаҳон уруши ва ундан кейинги воқелик овруполиклар учун қимматга тушди: улар ўзларининг илгариги мавқеидан маҳрум бўлиб, АҚШ ва Японияни ҳам жаҳон тақдирини хал этувчи буюк давлатлар сифатида тан олишга мажбур бўлдилар. 30-йилларга келиб жаҳон майдонида Совет Иттифоқи деган буюкликка даъвогар яна битта давлат пайдо бўлди. 2-жаҳон урушидан кейин кучлар нисбати АҚШ ва Совет Иттифоқи бошлиқ давлатлар фойдасига хал бўлди. Натижада, дунёқараш жиҳатидан ҳам, ижтимоий-сиёсий тузум жихатидан ҳам халқаро муносабатларда бир-биридан тубдан фарқ қиладиган икки қутбли дунё пайдо бўлди.
Бу даврда ҳукмронлик қилган ғоявий-сиёсий оқимлар – марксизм, миллий социализм, либерализм ва бошқалар функционал жихатдан буюк диний системалар – католицизм, протестантизм, ислом ва бошқалар тарихан бажариб келган вазифаларни адо этдилар. Шу маънода улар юқоридаги сиёсий-фалсафий оқимлар дунёвий динлар тусида ўзларини намоён этдилар. Дунё икки қарама-қарши ҳарбий-сиёсий гурухга бўлиниб кетгач, одамлар онги ва қалби учун кураш халқаро сиёсатнинг таркибий қисмига айланди.
ХХ асрнинг дастлабки ўн йилликларида социал-ислоҳатчилар, фашистлар ва большевиклар сингари сиёсий-мафкуравий кучлар ўртасида беомон ғоявий кураш борган бўлса, 2-жаҳон урушидан кейин икки жаҳон системаси ўртасида ҳаёт-мамот кураши бошланиб, у «совуқ уруш» номини олди. Бу «уруш»да Совет Иттифоқи бошлиқ ҳарбий-сиёсий блок мағлуб бўлишининг асосий сабабларидан бири режали хўжаликка асосланган иқтисод ва буюкдавлатчилик шовинизмига таянган сиёсат инсон хуқуқлари ва эркини барбод этиб, инсонни давлат машинаси оддий винтчаларига айлантириб қўйди. Мафкура эса ана шу даҳшатли сиёсатни нечоғлик инсоний этиб кўрсатмасин, барибир, ғайриинсоний моҳиятга эга бўлган у сиёсат барбод бўлди.
2
Do'stlaringiz bilan baham: |
