I кириш мавзу: Таълим тизимини бошқариш асослари фанининг мазмун – моҳияти ва аҳамияти

2. Бошқариш тизимининг асосий манбалари
Республикамизда халқ хўжалигини, жумладан мактаб ва Ўрта махсус таълим муассасалар тизими бошқариш шакллари ва усуллари республикамиз иқтисодий тараққиётининг ҳар бир босқичида жамият ҳал қилиши лозим бўлган вазифаларга мувофиқ ўзгариб ва барча босқичларда халқ таълими соҳасининг асосий вазифалари сифатида сақланиб қолади.
Ҳозирги замонда бошқариш тизимининг асосий вазифаларига асосланган халқ — маориф тизимини бошқариш манба ҳақида «Ўзбекистон Республикасида халқ таълим тизими» хусусидаги қонунда хамда Ўзбекистон Республикасининг умумий ўрта таълим муассаси туғрисидаги муваққат Низомда алоҳида таъкидланган.
илова 2
Бошқариш тизимига куйидаги манбалар киради:
1. Режалаштириш тизимини бошқарув манбаи.
2. Ташкил қилиш тизимини бошқарув манбаи.
3. Созлаш ва мувофиқлаштириш манбаи.
4. Назорат бошқарув манбаи.
5. Ҳисоб - китоб қилиш тизим манбалар киради.
Режалаштириш бошқарув манбаида ривожлантириш мақсадида ва бу мақсадга эришиш воситаларини белгилашдир. Яъни, ишлаш режасини тузишдир. Режалаштириш бошқарувчи манбаларни ривожлантириш ўрганишни ҳам Ўз ичига олади.
Ташкил қилиш тизимини бошқариш (бошқарувчи иш фаолиятини режалаштириш мавзуида ҳисобга оламиз) тузилиши ўртасидаги муносабатларни ва уларни ўзаро ҳаракатини белгилашдир. Тизимни ташкил этишни ишлаб чиқиш, тадқиқот, лойиҳалаш ишларини йўлга қуйиб иш тартибини белгилаши, ўйлаб иш куриши ва шошма - шошарликка йўл қўймаслиги.
Созлаш ва мувофиқлаштириш. Тизимининг турли элементлари ўртасидаги маълум нисбатни тутиб туришига, бошқарилувчи манба ишлаётганда режа топшириқлардан четга чиқиб кетмасликка йўл қўймасликка қаратилган.
Назорат қилиш — ишлаб чиқариш амалидаги жараёнининг ва тараққиётининг режага қанчалик мувофиқлигини кузатиб ва текшириб туришдан иборатдир.
Ҳисоб — китоб қилиш эса режани ёки уни амалга оширишдаги муайян босқичларнинг қандай бажарилаётганлигига якун ясашдир. Ҳисобга олиш ахборотларни якунлашга, уни тизимга солишга имкон беради.
Шуни таъкидлаш лозимки, юқорида кўриб ўтилган бошқарув манбаларини халқ хужалигимизнинг хоҳлаган соҳасида хусусан халқ - маориф соҳасига тулиқ маънода тадбиқ қилиш мумкин. Халқ — маорифдаги ҳар бир раҳбар ходим узининг бошқарув иш тизимини мазкур бошқарув вазифалари асосида ташкил қилса, бу борада сўзсиз яхши натижаларга эришиш мумкин. Бунинг учун эса, мазкур бошқарув вазифалари ва уларнинг моҳиятига тўлиқ тушуниб олмоқ лозим. Мактаб ва Ўрта - махсус таълим муассасалар ходимларини бошқарув аппаратига Ўқув — тарбия ҳамда мактабнинг бошқа ишлари жараёнида бевосита иштирок қилувчи ходимларга бўлиш мумкин.
Мактаб ва ўрта - махсус таълим муассасаларда бошқарув тизимида шуғулланувчи кишилар (мактаб ва ўрта - махсус таълим муассаса директори, директорнинг ўқув - тарбия ва хўжалик ишлари бўйича ўринбосарлари, тарбиявий ишлар ташкилотчиси, метод бирлашма раҳбарлари, касаба уюшмаси ташкилотининг раиси) бошқарув аппаратини ташкил этади. Бошқарув аппаратининг бир қисмини бошқарувчи шаҳслар (мактаб ва ўрта - махсус таълим муассасалардаги раҳбарлари) ташкил этса, иккинчи қисмини ижрочилар ўқитувчи, тарбиячи, синф раҳбарлари, метод бирлашмаларининг аъзолари, техник ходимлар) ташкил этади.
Бошқарув соҳасидаги ижрочи ходимларни иккита асосий бўлимга бўлиш мумкин:
А. Мутахассислар гуруҳи.
Б. Техник ходимлар гуруҳи.
Мутахассислар гуруҳига ўқитувчи ва тарбиячилар киради.
Техник ходимлар гуруҳига лаборантлар, котиблар, фаррошлар, электрчи - монтёр ва муассаса қоровули киради.
Бошқаришни тўғри ташкил қилиш ва унинг тўғри йўлда олиб бориш бу ҳар бир раҳбарнинг иш фаолиятига боғлик бўлиб, муассасада ўқувчиларни билим, куникма ва малакасини оширишда, коллективнинг шахсиятини ҳар томонлама такомиллаштиришда катта педагогик аҳамиятга эга бўлади. Қайси таълим муассаса ички ва ташқи назорат ишлари яхши йўлга қўйилган бўлса, ўша муассасадаги таълим — тарбия ишлари ҳам талабига жавоб берадиган бўлади.
Жамиятимиздаги барча олимлар, амалдорлар, оддий кишилар мактабдан баҳра топиб вояга етганлар. Бизнинг камчиликларимиз ҳам мактаб партасидан бошланган.
Мактаб ва ўрта - махсус таълим муассасалар ички назоратининг бир системасига қўйиш ҳам муассасалар директори ва уларнинг ўринбосарларига боғлиқ.
Уларнинг биринчи бошқарувчи ва илмий бўлим мудирининг дарсларга киришлари, машғулотларни бошқа шаклларини таҳлил қилишларидир. Бу учун улар йиллик ва ярим йиллик режа тузиб режа асосида таълим муассасаси ишини тўғри ташкил қилишига эътибор беришлари шарт ва зарурдир.
Директор ўринбосарининг иш режаси мактаб директори томонидан тасдиқланади.
Ишни режалаштиришда болаларнинг ёш хусусиятларига, мактаб жойлашган вилоят, шаҳар, туманнинг шарт - шароитлари, анъаналари, хусусиятларни, жойлардаги ижодий бирлашмалар, илмий марказлар билан ўзаро алоқаси каби ишларни инобатга олади.
Маънавий - марифий ишлар бўйича директор ўринбосари қайта тайёрлов курсларида ўз малакасини ошириб боради.
Директор ўринбосарининг фаолияти ўз ифодасини топган ҳужжатлар руйхати халқ таълим вазирлиги томонидан доимий равишда бериб борилади.
Бошқариш тизими бўлса бир неча бошқариш манбаларига бўлинади:
1. Мактаб ва ўрта махсус таълим муассасаларининг ўқув - моддий техникавий базасига таалуқли ишлар.
2. Мактаб ва ўрта махсус таълим муассасаларни ўқитувчи ва тарбиячи ҳамда техник ходимлар билан таъминлаш, уларни жой жойига тўғри қуйиш ва улар билан ишлаш.
3. Ўкув муассаса жамоаси фаолиятида бошланғич, тўлиқсиз ўрта ва ўрта умумий таълимни амалга ошириш.
4. Ўқув - тарбия (1-11 синфлар буйича) ишларини ташкил қилиш.
5. Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар.
6. Методик ишлари.
7. Синф раҳбарлари ишини бошқариш.
8. Ўқувчилар билан олиб бориладиган таълим ва тарбия ишлар.
9. Кутубхона ишлари, фаолиятини бошқариш.
10. Ота-оналар қўмитаси ишлари.
11. Талабаларга медицина хизматини ташкил қилиш бўйича ишлар.
12. Молия - хўжалик ишлари.
13. Муассасанинг ҳамкорликдаги ишлари.
14. Муассаса ҳужжатларини юритиш ишлари.
15. Педагог ходимларининг малакасини ошириш ишлари.
16. Мактаб ва ўрта махсус таълим муасасасининг педагогик ташвиқот ишлари.
Мазкур манбаларни тўғри ва ҳозирги кун талаблари асосида бошқариб, ички назоратини яхши йўлга қуйилса бошқаришнинг самарали усул ва шаклларни қидириб топишимиз мумкин.

Бошқариш ақидалари

Мактаб ва ўрта махсус таълим муассасалар маорифни бошқариш республикамиз тараққиётининг барча босқичларига халқ таълими соҳасини бошқарув ақидалари ўз аҳамиятини сақлаб қолади.
Ҳозирги даврда бошқариш ақидаларига асосланган ҳолда мактаб ва ўрта махсус таълим муассасалар маориф тизимини бошқаришнинг аҳамияти хақида «Ўзбекистон Республикасида халқ таълим тизими» хусусидаги қонунда алоҳида таъкидлаб ўтилган.
Демак, мактаб ва ўрта махсус таълим муассасалар бошқарувини бошқариш ақидалар асосида ташкил қилиш ҳозирги даврнинг муҳим талабларидан биридир. Биз қуйидаги ана шу бошқариш ақидаларига алоҳида тўхталиб ўтишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.