I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Muhokama sarollari:
1. Sodda hayvonlam ing tuzilish xususiyatlari qanday, ularning tabiatda va in ­
son hayotidagi aham iyati n im ad an iborat?
2. Yassi, yum aloq va halqali chuvalchanglarning farq qiluvchi xususiyatlari 
n im ad an iborat? 
,
3.B o‘g ‘im oyoqlilar klassifikatsiyasi qanday prinsipga asoslanadi?
4. B o‘g ‘im oyoqlilam ing tabiatdagi va inson hayotidagi aham iyatini yoriting.
5.X ordalilar tip ig a tavsif bering, ularning klassifikatsiyasi.
6. U m urtqali hayvonlar tuzilishining xarakterli belgi va xususiyatlarini ayting.
7. Q ushlarda uchishga m oslanishning progressiv belgiiari nim adan iborat?
8. Sutem izuvchi hayvonlam ing asosiy belgi va xususiyatlarini tushuntirib bering.
9. S utem izuvchilarning inson hayotidagi aham iyati nim adan iborat?
Adabiyotlar:
1. П ехов А .П. Б и о ло ги я с о сн о в ам и экологи и . -С ан кт-П етерб ург: 2000. 
стр. 55—88.
2. Х адорн 
Е., 
В енер Р. О бщ ая зоологи я. — М: М ир, 1989, стр. 523.
VII 
BOB. BIOSFERA
Biosfera haqida umumiy tushuncha
Biosfera yunoncha “bios“ -hayot, “sfera“ - shar so‘zlaridan olingan 
bo'lib, bu atama fanga birinchi marta avstriyalik geolog olim E.Zyuss (1875) 
tom onidan kiritilgan. U yer sharining hayot mavjud bo'lgan qavatini bi­
rinchi bo‘lib biosfera deb atagan bo‘lsa-da, lekin biosfera haqidagi ta ’limotni 
rus akademigi V.I.Vernadskiy (1863—1945) yaratgan va rivojlantirgan.
U o ‘zining 1926-yilda yozgan “Biosfera“ degan asarida biosferani tirik 
organizmlar yashaydigan va ular ta ’sirida o ‘zgarib turadigan yer shari­
ning bir qismi deb ta ’riflaydi. Yerdagi hamma biogeotsenozlaming yig‘indisi 
biosferani tashkil qiladi. Shunday qilib, biosferaning elementar (eng kichik) 
biriigi biogeotsenozlardir.
Biosferaga juda qadimiy organizm bakteriyalardan tortib, odamgacha 
bo'lgan organizmlar kiradi. Biosfera tirik va o ‘lik tarkibiy qismdan iborat. 
Sayyoramizda yashaydigan hamma tirik organizmlarning yig'indisi (bak- 
teriyalar, o'simliklar, hayvonlar) biosferaning tirik qismini tashkil etadi. 
Tirik organizmlar asosan yerning gazsimon (atmosfera), suyuq (gidro-
7 - 1 5
97

---

sfera), qattiq (litosfera) qobiqlarida joylashgan. Keyingi m a’lumotlarga 
qaraganda, biosferaning yuqori chegarasi dengiz sathidan 22 km baland- 
likda troposferada va pastki chegarasi (litosferaning) 3—5 km chuqurlikda 
ham uchraydi va hatto okeanning (gidrosfera) 11 km chuqurligida ham 
hayot mavjuddir. Biosferaning eng yuqori chegarasida noqulay sharoitlarga 
o ‘ta chidamli bakteriyalar va zamburugMar sporalari uchraydi. Biosferan­
ing quyi chegarasijakeanlam ing eng chuqur joylariga va litosferada neft 
bor bo‘lgan~anoerob bakteriyalar yashaydigan qismlarigacha tarqalgan. 
Biosferaning o ‘lik tarkibiga atmosferaning, gidrosferaning va litosferaning 
m oddalar va energiya almashinuvi jarayonida qatnashuvchi qismlari kira­
di.