I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Xordalilar tipi — Chordata. 
Bu hayvonlarning asosiy tipini tashkil etib, 
ularga 42 000 dan ortiq hayvon turi kiradi. Turli xil sharoitlarda hayot 
kechiradilar.
Xordalilar uchun xordaning bo'lishi ularning asosiy belgisi hisoblanadi. 
Xorda o'q shaklida bo'lib, u butun tanasi bo'ylab um urtqa pog'onasidek 
joylashadi.
90

---

Xorda asosiy o‘q skeleti hisoblanib, u vakuolasi bo'lgan hujayralardan tashkil 
topgan. Xordalilaming tubdan taraqqiy etgan vakillarida xorda butun umrining 
oxirigacha saqlanadi, yuksak xordalilarda esa organizmning rivojlanish davrida 
u umurtqa pog‘onasi bilan almashinadi. Xordalilarda xorda ustida joylashgan 
naycha shaklida nerv to'plamlari, ovqat hazm qilish naylari bo‘ladi. Bundan 
tashqari ularda embrion davrida yoki butun hayoti bo‘yicha ko‘p miqdorda 
jabra urug‘chalari mavjud. Pirovardida ularning qorin tomonida yuragi yoki uni 
almashtiradigan tomirlari ham bo‘ladi.‘
X ordalilar jag ‘sizlar (Agnatha) va jag 'lilar (G nathostom ata) yoki 
umurtqalilar, (Yertebrata) kenja tiplarga bo‘linadi.Jag‘sizlargalansetnik- 
lar sinfi kiradi (Amphioki). Lansetnik dengizlarning qirg‘oqlarga yaqin 
joylarida tarqalgan b o ‘lib, eng ko‘p tarqalgan turi lansetnikdir (Branchi- 
ostom a lanceolatum). Uning uzunligi bir necha sm b o ‘ladi. Lansetniklar 
bosh qismida, miya, jag‘ va yuraklari yaxshi ajratilmagan.
Tanasining o ‘q qismi xordadan tuzilgan. Ayrim jinsli b o lib otalanishi 
suvda b o ‘lib o ‘tadi. U ning xo'jalik ahamiyati yo‘q.
Umurtqalilar — Yertebrota. 
Ularning tanasi yaxshi rivojlangan teri 
qoplami bilan o ‘ralgan b o ‘lib, terisi ikki qavat (ko‘p qavatli epidermiss va 
karium) dan tashkil topgan. Teridan tangachalar, patlar, junlar, tuyoqlar 
va tim oqlar hosil bo‘lib turadi. Ularda umurtqa pog‘onasi yaxshi rivojlangan 
bo‘lib, ko'pchilik umurtqalilarda u skeletga aylanadi. Umurtqalilarda bosh, 
ko‘z va oyoq-qo‘llari yaxshi rivojlangan.
Muskul sistemasi ko‘ndalang targ‘il va silliq muskullardan tashkil topgan. 
Ovqat hazm qilish organlari ancha murakkab tuzilgan b o ‘lib, ularning 
ichagi uch qismga b o ‘lingan. Ularda jigar va oshqozon osti bezlari ham 
bo‘ladi. Nafas olish jabralar yoki o ‘pka yordamida bo ‘ladi.
Qon aylanish sistemasi yopiq bo‘lib, u ko‘p kamerali yurak arteriya va 
vena kabi qon tomirlaridan tashkil topgan.
Qoni turli xil hujayralarga ajralgan b o lib , ochiq limfatik sistemasi 
ham mavjud.
Ajratuvchi sistemasi ancha takomillashgan bo'iib, u ikki buyrak va siy- 
dik yo‘llaridan tashkil topgan.
Tuban taraqqiy etgan vakillarida ham rivojlangan nerv sistemasi — 
miyasi bo‘ladi. Yuksak umurtqali hayvonlarda esa miya yarim sharlari yaxshi 
rivojlangan. Ularning nerv sistemasi markaziy va periferik nerv sistemalariga 
b o ‘linadi. M axsus sezuv organlari (bu ru n , k o ‘z va quloqlari) ham
rivojlangan. Bundan taishqari ularda oshqozon osti bezlari ham shakllangan.
Yumaloq og‘izlilardan tashqari barcha umurtqali hayvonlar ayrim jins­
li organizmlar bo ‘lib, jinsiy deformizm yaxshi ko‘zga tashlanadi. Erkaklik 
va urg'ochi jinsli bezlari, juft-juft bo‘lib otalanishi tashqi va ichki bo‘ladi.
91

---

Ba’zi bir vakillarida rivojlanish metamorfoz usulda ham o ‘tadi.
Um urtqalilar tipi quyidagi sinflarga bo'linadi:
1. Yumaloq og'izlilar (Cyclostomota).
2. Tog'ayli baliqlar(Chonrichthyes).
3. Suyakli baliqlar (Osteichthyes).
4. Suvda va quruqlikda yashovchilar yoki amfibiyalar (Amphibia).
5. Sudralib yuruvchilar yoki reptiliya (Reptilia).
6. Qushlar (Aves).
7. Sutemizuvchilar (Mammalia).