I bob. O’zgaruvchan tok zanjirlari 1 asosiy ta’riflar

U_A–U_B = U_AB’vahokozo.

Generator liniya kuchlanishlarining uchta vektori markazida neytral Nbo’lgan uchburchak hosilqiladi.Generator bilan iste’molchnning neytral nuqtalari N bilan pqarshiligini xisobga olmasa buladigan neytral sim orqali ulanganda bu nuqtalar N nuqtaga tuplanadi.

Simmetrik nagruzkada neytral simni yo’qotish mumkin va bu iste’molchi neytral nuqtasining patendialini uzgartirmaydi. Lekin neytral sim yuqligida iste’molchnning faza kuchlanishlari generatorning faza kuchlanishlari bilan aniqlanmaydi, chunki iste’molchiga faqat generatorning liniya kuchlanishlarigina bevosita ta’sir etadi. Shu tufayli yulduz usulida ulangan iste’molchnning nosimmetriyasi faza kuchlanishlarining nosimmetriyasini va generatorning neyt­ral nuqtasi N bilan iste’molchnning neytral nuqtasi p orasida kuchlanish paydo bulishini keltirib chiqaradi. Bu neytralnig siljish kuchlanishidir.To­pografik diagrammada neytral nuqta p liniya kuchlanishlari uchburchagining markazidan tegishlicha siljiydi.

Engoddiy holda, yulduz usulida ulan­gan iste’molchnning ikkita fazasi qarshiliklari r_v va r_sbo’lganikkita bir xil rezistor bo’lganda uchinchi faza A dagi uzilish faza Vhamda kuchlanishlarini U_l/2qiymatga qadar kamaytiradi, chunki r_B va R_C rezistorlar liniya kuch­lanishi U_BC = U_l ga nisbatan ketma-ket ulangan bo’ladi! Diagrammada p nuqta uchburchakning VS tomoni o’rtasiga sil­jiydi.

Iste’molchnning fazasi A dagi qisqa tutashuv faza kuchlanishlarini liniya kuchlanishlari qiymatiga qadar oshiradi, p nuqta esa A nuqtaga siljiydi.

Iste’molchnning bitta fazasida induktiv g’altak, ikkinchi fazasida esa kondensator bo’lganida bu nuqta p kuch­lanishlar uchburchagining chegarasidan ancha uzoqda bo’lishi mumkin.

Kontrol savollar

1. 
   Uch simli sistemada neytral simni yerga ulash nima uchun zarur?
   
2. 
   Uch fazali generator statori fazalari chulg’amlarining uqlari qanday burchaklar ostida joylashadi?
   
3. 
   Uch fazala sistema liniya toklari oniy qiymatlarining algebraik yig’indisinimaga teng?
   
4. 
   Simmetrik sistema yulduz usulida ulangan­da liniya va faza kuchlanishlari hamda toklari orasidagi nisbat qandaybo’ladi?
   
5. 
   Simmetrik sistema uchburchak usulida ulan­ganda liniya va faza kuchlanishlari hamda toklari orasidagi nisbat qanday butgadi?
   
6. 
   Yulduz usulida ulangan uch fazali simme­trik sistemada, neytral sim bulmaganda iste’­molchi bitta fazasining qismlariqisqa tutashuvida faza kuchlanishi qanday o’zgaradi?
   
7. 
   Agar yulduz usulida ulangan simmetrik iste’molchnning fazalari uchburchak usulida qayta ulansa, liniya va faza toklari qanday o’zgaradi?
   
8. 
   Uch fazali turt simli sistema nagruzka ning qanday turi uchun qullaniladi?
   
9. 
   Agar liniya saqlagichlardan biri kuygandan keyin tarmoqning ko’p qismida lampalar pasaygan kuchlanish ostida bo’lib, tarmoqning bir qismida ular normal yonaversa, uyning yoritish tarmog’i qanday usulda ulangan bo’ladi?
   
10. 
    Neytral nuqtani ulash qiyin bo’lgan uch fazali simmetrik sistemada aktiv quvvatni o’lchashning qanday eng oddiy usulini qullash mumkin?
    
11. 
    Uch fazada simmetrik sistemada ikkita vattmetr usuliga muvofiq ulangan ikkita vat­tmetr tok bilan kuchlanish orasida faza siljishi qandaybo’lganda bir xil qiymatni kursatadi?
    

6. 
   b o b. TRANSFORMATORLAR
   

TRANSFORMATORNING ISHLASH PRINSIPI VA TUZILISHI

Ko’pelektrstansiyalarenergiyaningtabiiymanbalari: yonuvchanqazilmalar (kumir, yonuvchanslaneslar, torf) qatlamlariyokisuvoqimlariyaqinigaquriladi, va natijadastansiyalarelektrenergiyasiasosiyiste’molchilari—sharlarvasanoatkorxonalaridananchauzoqdajoylashadi. Ko’p miqdordagi elektr energiyasini uzoq masofalarga tejamli qilib uzatish uchun kuchlanish ancha yuqori (kamida 100 kV) bo’lishi kerak, chunki bundan ancha past kuchlanishda toklar ancha katta bo’ladiva tejamli qilib uzatish uchun shuncha katta kesimli sim talab qilinadiki, buni deyarli amalga oshirib bo’lmaydi. Lekin elek­tr stansiyalarda o’rnatiladigan o’zgaruvchan tok generatorlari 6 kV kuchlanishga mo’ljallab yasaladi va ularni 20 kV dan ortiq; kuchlanishga mo’ljallab tayyorlash ancha qiyin. Shu sababli uzatish liniyalari uchun zarur bo’lgan kuchlanishni transfor­matorlar beradi.Transformatorlarni texnika maqsadlari uchun dastlab 1876 yilda P. N. Yablochkov tatbiq etgan edi.

Bir xil kuchlanishli o’zgaruvchan tokni xuddi shunday chastotali boshqa kuchlanishli o’zgaruvchan tokka aylantirib beradigan statik (qismlariharakatlanmaydigan) elektromagnit apparat trans­formator deyiladi.Transformatorda o’zaro induksiya hodisasidan foydalaniladi.Uning ikkitachulg’amibo’lib, ular­ni umumiy magnitoqimi kesib utadi.Transformator chulg’amlari bir-biridek izalatsiyalangan bo’lishi kerak.Umumiy magnitoqimini kuchaytirish (magnit bog’lanishni yaxshilash) uchun chulg’amlar umumiy yopiq o’zaklielektrotexnik pulat listdan yasalgan magnito’tkazgichli qilib tayyorlanadi (95 rasm).Bu pulat listlar lok surtib yoki sirtiga metallurgiya usu­lida maxsus ishlov berib bir-biridan izolyatsiyalangan. 95 rasmda transforma­tor chulg’amlari yaqollik uchun yonmayon joylashtirilganhaqiqatda esa bir chulg’am ikkinchisini qamrab oladi, shunda magnit chiziqlar faqat bittag’altako’ramlari atrofida yopilib, sochiluvchi magnit maydon hosilqiladi, bu bilan chulg’amlari orasidagi magnitbog’lanish yaxshilanadi.

Biror elektr energiyasi manbaidan energiya oladigan, o’ramlar soni w_tbo’lganchulg’am birlamchi chulg’am deyiladi. Tegishlicha shu chulg’amga taalluqli barcha kattaliklar (kuchlanish, tok quvvat) birlmchi deb ataladi va bu kattaliklarning harfiy ifodalariga 1 indeksi quyiladi, masalan U₁, I₁, R₁.O’ramlar soniω₂bo’lgan, o’ziga birlamchi chulg’am umumiy magnitoqimi vositasida bergan elektr energiyasini