I bob. O’zgaruvchan tok zanjirlari 1 asosiy ta’riflar

95 rasm.O’zagi elektrotexnik pulatdan yasalgan bir fazali transformatorning tuzilishi

biror iste’molchiga uzatadigan chulg’am ikkilamchi chulg’am deyiladi. Tegishlicha ikkilamchi chulg’amning barcha kattaliklari U₂,I₂,P₂ deb belgilanadi. Ancha yuqori kuchlanishli tarmoqda ulan­gan chulg’am yuqori kuchlanish (BN)chulg’ami, ikkinchisi esa—past kuchlanish (NN) chulg’ami deyiladi.


Transforma torlar vazifasiga ko’ra bir fazali va uch fazali qilib tayyorlanadi. Uch fazali transformatorning bir xil kuchlanishda ishlaydigan faza chulg’amla­ri to’plami uning birlamchi yoki ikki­lamchi chulg’ami deyiladi. Bir fazali transformator bilan uch fazali trans­formator bitta fazasining ish prosesslari amalda bir xil bo’lgani sababli prosess va isbotlarni bir fazali ikki chulg’amli transformatorda ko’ribchiqamiz, uch fazali transformatordagi sharoitning o’ziga xos xususiyatlari esa maxsus paragrafda bayon qilingan.

Agar transformatorning birlam­chi kuchlanishi U₁ uning ikkilamchi kuch­lanishi U₂ ga qaraganda katta bo’lsa, u pasaytiruvchi transformator rejmida ishlaydi; agar U₂>U₁bo’lsa, u holda bu kuchaytiruvchi transformatorning rejmi bo’ladi. Bir fazali va uch fazali transformatorlarning asosiy shartli grafik belgilanishlari 96- rasmda kursatilgan.



4 5 S
Transformatorning eng oddiy rejimi saltishlash rejimidir.Ikkilamchi chulg’am zanjiri uzilgan, birlamchi chulg’am qismlariga esa nominal kuchlanish berilganda transformator saltishlash rejimida bo’ladi. Agar birlamchi kuch­lanish sinusoidal bo’lsa, u holda uning oniy qiymati u₁ = U_1msinson. U birlam­chi chulg’amda tok i₁₀ ni paydo qiladi, bu tok esauzakdao’zgaruvchan magnit oqimi F ni vujudga keltiradi. Oqimning o’zgarishi birlamchi chulg’amda eyukni induksiyalaydi, uning oniy qiymati elek­tromagnit induksiya qonuniga kura quyidagicha bo’ladi:


Bu eyukni induktivlikL va tok ning o’zgarishi i/ t orqali ifodalab bo’lmaydi, chunki pulat uzakli chulg’amning induktivligi o’zgaruvchandir.

Birlamchi chulg’amda tok kuchlanish u₁va eyuk e_L ning birgalikda ta’siri ostida paydo bo’ladi, demak, bu tokning oniy qiymati:


shungako’ra kuchlanish



Transformator chulg’amida kuchlashshning aktiv pasayishi nisbatan kam va prosess xarakterini, ya’ni uning sifatli tomonini urgainishda i₁₀r₁ ni hisobgaolmaslik hamda u₁ = — e₁ = ω deb hisoblash mumkin.Oqimsinusoidal o’zga­radi, ya’ni



deb faraz qilamiz, u holda

Yuqoridakursatibutilganidek, sinusoidalkattalikningvaqtbo’yichao’zgarishtezligihamburchaktezligigako’paytirilganvafazajihatdanboshlang’ichdanchorakdavro’zibketadigansinusoidadir, Ya’ni








Demak, magnitoqimiisinusoidalo’zgargandaubirlamchichulg’amdainduksiyalaydiganeyukquyidagichabo’ladi:



Shunday qilib, sinusoidalo’zgaradigan magnitoqimini transformator o’zagida unning birlamchi chulg’amlariga berilgan sinusoidalkuchlanish hosilqiladi.Bu oqim chulg’amda undan faza jihatdan cho­rak davr ( ) orqadaqoladigan eyukni induksiyalaydi.

(69) eyuk tenglamasida faqat sin(son— ) davr mobaynida o’zgaradi. Sinus ning maksimal qiymati 1 ga teng. Demak, eyukning maksimal qiymati quyidagicha bo’ladi:
eyukning ta’sir etuvchi qiymati esa
bo’lgani uchun induksiyalangan eyukning formulasi




(70)

Lekin xuddi shu oqim ikkinchi chulg’amni ham kesib o’tib, unda eyukni induksiya­laydi:

Ikkilamchi eyukning ta’sir etuvchi qiymatiham birlamchi chulg’am uchun fikr yuritilgani kabi aniqlanadi:



Transformatorlar eyuk uchun chiqarilgan (70) va(71) formulalar transformatorlarga doyr barcha xisoblarda juda muximhisoblanadi. Bu eyuklarning oniy qiymatlauining ham, ta’sir etuvchi qiymatlarining ham nisbati chulg’amlar uramlari sonining nisbatiga teng. U transformasiya koeffisiyenti deyiladi:

Bu koeffisiyent salt ishlash tajribasi yordamida birlamchi U_xva ikkilamchi U₂₀kuchlanishlarni o’lchashyo’li bilan anis lanadi. Ikkinchi chulgam zanjiri uzib quyilganligi sababli ikkilamchi kuchla­nish U_w = Yo₂. Birlamchi kuchlanish U_xeyuk Ye_x ga Karaganda katta, bunga sabab birlamchi chulg’amning tulik qarshilikida salt ishlash toki I₁₀ tufayli kuchlanish pasayadi, Lekin bu tok nisbatan kichik va shu sababli amalda U_x = Ye_x. Demak, transformasiya koeffisiyenta n_n=LJ_xlU_w.

Transformatorning zng muzush afzal liklaridan bmri uning fik yuqoriligi dir. Ko’p transformatorda tula nagruz­kada fik 99λ dan ko’pbo’ladi, uni ur tacha taxminan 98 λ ga teng deyish mum­kin. Kichik transformatorlarda fik ancha kam, katta transformatorlar da esa — kichik nagruzkada kam bo’ladi. Bu transformatordagi ichki isroflarni zuyuobga olmay nagruzkada uning gulщ birlamchi quvvati ikkilamchi tuliqquvvatiga teng = U_XI_X — 5_a = = {U₂I₂ deb taqriban hisoblashga _Imkon beradi. Taliban U_xIU₂ — w_xIw₂ — p_p, demak, I_xII₂ = w₁lw_i= lIn_n. Nominal kuchlanish oshganda nominal tok kamayadi va, aksincha, past kuchlanishga katta tok muvofщ keladi,

Transformatorda aktiv quvvat taqsimlanishining umumiy tasvirini udaedg energetik diagrammasi kursatadi (U7rasm). Birlamchi chulgamga R_x = U_xf_xcos(f_x

97 rasm. Transformatorning energetik diag­rammam

quvvat beriladi. Uning bir qismi Ya_?t 1 = P_lr_l birlamchi chulg’amo’tkazgich larining qizishiga sarflanadi. Trans­formator o’zagida gisterezisga va uyur ma toklarga energiya isrofbo’ladi, bui ga R_uzquvvat sarflanadi. Magnitoqim yordamida ikkilamchi chulg’amga quyidagicha quvvat uzatiladi:

R₁₂==R₁ R_?t1R_p.

Lekin ikkilamchi chulg’amda x;amsimlar­ning isishiga energiya sarflanadi, bunga yana ma’lum mivdorda quvvat sarflana di R_{?t 2} = 1\ g₂ Shunday qilib, ikki­lamchi zanjirga quyidagicha quvvat uza­tiladi:

R,