I bob. O’zbek va ingliz tillarida konchilik va metallurgiya terminalogiyasining nazariy asoslari

asosiy fe’lning inkor shakli yordamida:

ko’rgani kelmadi.

• 
  to’liqsiz fel “emas” yordamida:
  

toqqa aylangani emas, ish bilan chiqdik.
Undan tashqari harakat nomini ifodalovchi so’zlarning bo’lishsizlik shakli -maslik affiksi bilan yasaladi; yonmaslik, kokoslanmaslik.
Fe’l birikmalarida, yani tayanch element mustaqil fe’l va ko’makchi fe’l birikmalarida bo’lishsizlik shaklini ifodalash quyidagicha bo’ladi:

1. 
   tayanch yoki mustaqil fe’lga -ma bo’lishsizlikni ifodalovchi affiksni qo’shish yordamida: qazimay tur;
   
2. 
   bo’lishsizlikni ifodalovchi -ma bo’lishsizlik affiksi yordamchi fe’lga qo’shilishi yordamida yasaladi: qaza ko’rma;
   
3. 
   bo’lishsizlikni ifodalovchi -ma affiksi ham mustaqil va ko’makchi fe’llarga qo’shilishi yordamida ifodalanishi munkin: qazmay qo’yma.
   

Bu borada qayd etish joizki, bo’lishsizlikni ifodalovchi affiks mustaqil va ko’makchi fe’llarda bir vaqtning o’zida qo’shilib ishlatilganda tasdiq yoki bo’lishli ma’noni ifodalaydi:
muhrlamay qo’ymadi→muhrlab qo’ydi
tuzsizlanmay qolmadi→tuzsizlanib qoldi.
To’liqsiz fe’l emas esa faqat bo’lishsizlik ma’nosini ifodalaydi. Ammo shuni ta’kidlash zarurki, bo’lishsizlikni ifodalovchi -ma affiksi gapda harakatni ifodalovchi elementlarda bo’lishsizlikni ifodalasa, to’liqsiz fe’l emas nafaqat ish- harakatni ifodalovchi elementlarning bo’lishsizligini, balki predmetning,sifatning, sonning ham bo’lishsizlik ma’nosini ifodalash uchun xizmat qiladi: metan emas, keng emas, o’nta emas, gazsizlangan emas va hakazolar. To’liqsiz fe’l emas mustaqil fe’llarning -gan va - moqchi qo’shimchali shakllari bilan ham ishlatilib, bo’lishsizlik ma’nosini ifodalaydi: relsdan chiqqan emas, patentlamoqchi emas. Ulardan tashqari mustaqil fe’llar o’tgan yoki hozirgi zamon shakllarida berilganda bo’lishsizlik yo`q so’zi yordamida ham ifodalanadi; namlikni yo’qotgani yo`q, namlikni yo’qotayotgani yo`q<sup>18</sup>.
Hozirgi zamon o’zbek tilida bo’lishsizlik kategoriyasi yuqorida qayd etilgan usullardan tashqari na… na bog’lovchilari yordamida ham ifodalanadi: Masalan: Shunday qilinglarki, na konda ishchilar zarar ko’rmasin, na ish to’xtab qolmasin.
Agarda gap qurilmasida kesim vazifasida fe’l inkor shaklda, ya`ni – ma bo’lishsizlik affiksi bilan berilganda, yordamchi element na… na bog’lovchi vazifasida kelib, bo’lishsizlik ma’nosini kengaytirish uchun xizmat qiladi: Na chigit, na makka tekis kvadrat uyasiz ekilmasin.
Har doim ham na… na elementi bo’lishsizlik ifodalovchi element sifatida fe’lga bog’lanib kelavermaydi yoki umuman kesim urnida kelgan fe’lga tegishli bo’lmasligi ham mumkin:
U na oltin, na kumush oladi.
Demak, yuqorida keltirilgan bo’lishsizlik kategoriyasini fe’llarda ifodalanishiga ko’ra uch usul yordamida namayon bo’lishini ko’rdik: bo’lishsizlikni ifodalovchi -ma affiksi yordamida, yordamchi elementlar emas va yo`q kabilar ishtirokida beriladi. Bo’lishsizlik kategoriyasini ifodalashda kesim o’rnida kelgan elementga -ma affiksi yordamida umumiy bo’lishsizlikni ifodalashda uni asosiy elementdan ajratib bo’lmaydi.
Fe’lning –ma bo’lishsiz shakli –ma so’z yasovchi affiksi bilan omonim so’zlarni hosil qiladi: burama qopqoq, qopqoqni burama.
O’zbek tilida negativ affikslar ko’p emas, ammo ularning vazifasi juda muhimdir. Butun bir tildagi negativlikni usha sanoqli qo’shimchalar orqali hosil qilinadi. Bu tildagi qulayliklarni keltirib chiqaradi: esda qolish oson bo’ladi, bowqa til vakillari ham oson o’rganadi, qo’llashda qiyinchilik tug’ilmaydi.