I bob. Ishchi kuchiga sarflanadigan xarajatlarni nazariy asoslari

3-jadval.
Boshqaruv organlari uchun ish haqining “vilka” modeli

		Intervallar, birlik	O’rtacha interval, birlik	Xizmat ko’rsatuvchi personal	Texnik personal	Boshqaruv apparati mutaxassislari	Hududiy ma’muriy boshqaruv xodimlari	Respublika ma’muriy boshqaruv xodimlari	Bazaviy tarif maoshi, ming so’m	Davlat tomonidan o’rnatilgan qo’shimchalar bilan maosh,ming so’m	Xodimlar soni, ming kishi	Jami hisoblangan oylik ish haqi, ming so’m
YaTS razryad-lari	1	1	1	х					93,3*	-	10,6	93,3
	2	1,156	1,156	х	х				107,8	-	8,8	107,8
	3	1,308	1,308	х	х				122,0	-	10,1	122,0
	4	1,437	1,437	х	х				134,1	-	12,2	134,1
	5	1,575	1,575	х	х				146,9	-	13,9	146,9
Tarif malaka guruh - lari	I	1,592-2,018	1,805			х			202,1**	244,4	30,6	311,4
	II	1,805-2,469	2,137			х			239,2	289,4	27,8	368,8
	III	2,137-2,945	2,541			х	х		284,5	344,3	26,3	454,2
	IV	2,541-3,442	2,991				х		334,9	405,3	22,9	555,9
	V	2,991-3,960	3,475				х	х	389,0	470,8	12,4	653,3
	VI	3,475-4,482	3,978				х	х	445,4	538,9	6,5	749,8
	VII	3,978-4,994	4,486				х	х	502,2	607,6	2,5	858,3
	VIII	4,486-5,523	5,004					х	560,2	677,9	1,3	957,5
	IX	5,004-6,092	5,548					х	621,1	751,6	1,7	1061,5

Manba: jadval muallif tomonidan ishlab chiqilgan. * – Yagona tarif setkasidaning 1 razryadi bo’yicha hisoblangan maosh. ** – 1 tarif guruhi bo’yicha belgilanadigan ish haqining muallif tomonidan tavsiya qilingan varianti. x – tarifikatsiya bo’yicha belgilangan mansabiga mos keladigan razryadi.

Tarif malaka guruhlarini shakllantirishda asosiy e’tibor yagona tarif setkasidagi 6-22 razryadlarga qaratildi. Chunki respublika hamda mahalliy darajadagi davlat boshqaruv apparati xodimlarining ish xaqlari mazkur razryadlar orasida yotadi. Taklif etilayotgan variant hisob-kitoblari, tarif razryadi bo’yicha malakasiz ishchining lavozim maoshi (37680x2,476) 93,3 ming so’m bo’lishini ko’zda tutadi. Boshqaruv apparati xodimlari II toifali mutaxassisdan to tashkilot rahbarigacha 9 ta malaka guruhlariga bo’linib, ularning ish haqi tarif koeffitsientlari orasida taqsimlanadi. Bunda YaTSning 22 razryadi tarif malakasining 6-guruhiga mos keladi. 1-5 guruhlar o’rtasidagi koeffitsientlar farqi o’rtacha 17%ni, 6-9 guruhlarda esa 12,4% ni tashkil etadi va farqlar asta kamayib boradi.
Boshqaruv organlari ijro etuvchi va qaror qabul qiluvchi sub’ekt hisoblangani uchun ularning bazaviy oylik maoshiga “prezident qo’shimchasi”dan¹⁵ tashqari yana bir doimiy 20%lik qo’shimcha o’rnatilishi to’g’ri deb hisoblaymiz. Natijada, to’qqizinchi guruhning mansab maoshi yagona tarif setkasidagi 1-razryad ishchisining mehnat haqidan 6,7 marta, minimal ish haqidan esa 16,5 marta (583,4 ming so’m) ko’p bo’ladi.
Ish haqi miqdorini o’rnatishda mazkur tarif “vilka”sining quyi va yuqori chegarasini belgilash zarur. Buning uchun davlat boshqaruv organlari xodimlari bajarayotgan ish sifatini aniqlash lozim. Namuna tarzida boshqaruv xodimlari mutaxassislari bajarayotgan ishini baholash uchun quyidagi asosiy xususiyatlarni ko’rib chiqamiz:
Xodimning kasbiy mahorati. Ushbu xususiyatni har bir xodimga tashkilot va bo’lim nizomi orqali yuklatilgan vazifalar va belgilangan mas’uliyatdan kelib chiqqan holda baholash mumkin:
me’yoriy-xuquqiy hujjatlarni bilish darajasi, kasb jihatdan bilimlarining kengligi, hujjatlar bilan ishlash mahorati; bajarayotgan hatti-harakatlariga javob bera olishi, qaror qabul qilishdagi mas’uliyati; berilgan topshiriqlar bajarilishini rejalashtirish va tashkil etish qobiliyati, ish vaqtidan unumli foydalana bilishi;o’zidan yuqori lavozimdagi xodimlarga murojaat etmasdan zimmasiga yuklatilgan lavozim vazifalarini mustaqil bajarish qobiliyati; har qanday sharoitda ham yuqori mehnat layoqatiga ega bo’lishni saqlab qolish darajasi.
Ishchilarning kasbiy mahoratini aniqlash imkonini beruvchi qayd etilgan xususiyatlarning umumiy bahosini chiqarish uchun har bir xususiyat bahosini uning ahamiyat darajasiga ko’paytirish va jamlash zarur¹⁶, ya’ni:
, (3)
bu erda:

i – tartib raqami; n – xususiyatlar soni; j – xususiyatning paydo bo’lish darajasi;

aij – ishchi xususiyatning miqdor ko’rsatkichi; xi – umumiy bahoda xususiyatning ulushi.

Endi boshqaruv apparati mutaxassislarining kasbiy mahoratini baholash modelini keltiramiz.
3-jadval_Xodimlarning_kasbiy_mahoratini_baholash_modeli_17'>3-jadval
Xodimlarning kasbiy mahoratini baholash modeli¹⁷

т/р	Baholash ko’rsatkichi va uning xususiyatlari	Umumiy bahoda xususiyat ulushi	Xususiyatni baholash			Xususiyat ulushini hisobga olgan holda umumiy baho
i	ai	xi	ai1	ai2	ai3		(aij* xi)
			0,75	1,0	1,25
1.	Me’yoriy-xuquqiy hujjatlarni bilish darajasi	0,34			+		0,42
2.	Bajarayotgan hatti-harakat-lariga javob bera olishi	0,17		+			0,17
3.	Berilgan topshiriqlarni baja-rishni rejalashtirish va tashkil etish qobiliyati	0,12			+		0,15
4.	O’zidan yuqori lavozimdagi xodimlarga murojaat etmasdan o’z lavozim vazifalarini mustaqil bajarish qobiliyati	0,10		+			0,10
5.	Belgilangan vazifalarni ba-jarishda ijodiy yondashuvi	0,10		+			0,10
6.	Har qanday sharoitda yuqori mehnat layoqatini saqlashi	0,17			+		0,21
Kasbiy mahorat uchun jami baho –						1,1

Ishchining malaka darajasi. Bu xususiyatni baholash uchun ishchining ma’lumoti va mutaxassislik bo’yicha ish staji darajasini belgilash etarli. Ma’lumoti bo’yicha ishchilar ikki toifaga bo’linadi:
oliy va tugallanmagan oliy (oliy ta’limning IV-bosqichi);
o’rta maxsus ma’lumotli.
Boshqaruv apparati mutaxassislarining malaka darajasini baholash uslubi 3-5 jadvalda keltirilgan. Ko’pgina mutaxassislar fikricha, malaka darajasi aniq bir davrgacha ish stajiga mos ravishda ortadi (17-29 yilgacha), so’ngra asta pasayib boradi. Shu bilan birga, malaka darajasiga ish stajining ta’siri ma’lumotning ta’siriga nisbatan 4 barobar pastligi aniqlangan.
3-jadval
Xodimlarning malaka darajasini baholash uslubi¹⁸

Ish stajining bahosi	Ma’lumotga ega xodimlarning ixtisoslik bo’yicha ish staji, yillar
	I-guruh, o’rta maxsus ma’lumot	II-guruh, oliy va tugallanmagan oliy ma’lumot
0,25	0-9	0-9
0,50	9-13, 29* dan yuqori	9-17, 29* dan yuqori
0,75	13-17, 21-29	17-25
1,0	17-21	26-29

Ishchining malaka darajasi quyidagi formula¹⁹ orqali aniqlanadi:

(4)

Bu erda: MB – ma’lumotni baholash (I, II -guruhlar).

IS – ixtisoslik bo’yicha ish stajini baholash (0,25;0,50 va h.k.)

Masalan, ishchining ma’lumoti oliy hamda 15 yillik ish stajiga ega bo’lsa u holda uning malaka uchun bahosi (2Q0,75)G’3q0,92 bo’ladi.
Bajarilayotgan ishning murakkabligi. Ishning murakkablik koeffitsientini har bir xodimning lavozimi bo’yicha mas’uliyat darajasi orqali aniqlash mumkin.