Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

3.Jazıwshınıń sońǵı dáwirdegi romanları. 
T.Qayıpbergenov ataqlı "Qaraqalpaq dástanı

trilogiyasınan keyin 

Kózdiń qarashıǵı

romanın, 

Qaraqalpaqnama

roman-essesin jazdı.
Jazıwshınıń 

Kózdiń qarashıǵı

dep atalǵan romanı tariyxımızda 

tubalawshılıq jılları

dep 
atalǵan dáwir shınlıǵınan alınǵan. Romannıń baslı qaharmanları Dáwletov hám Serjanovlar. 
Dáwletov sovxozdıń jańa direktorı, al Serjanov bolsa eski direktorı. 

---

84 
Dáwletov dáslep sovxozǵa wákil bolıp keldi. Ol respublika kólemindegi májiliste sovxoz 
kemshiliklerin aytadı. Keyin ózin usı sovxozǵa direktor etip jiberedi. Ol endi qosıp jazıwlarǵa, 
jırıp jewshilerge qarsı gúres alıp baradı hám jeńiske erisedi.
Serjanov sovxozdıń burınǵı direktorı. Ol paxtanı satıp alıw arqalı orınlaydı . Óziniń
átirapına jermenlerdi, jalataylardı jıynaydı. Sovxozdıń jańa direktorı Dáwletovqa da jamanlıq 
oylaydı. Biraq qolınan kelmeydi. 
 
Jazıwshınıń 

Qaraqalpaqnama

roman-essesi búgingi ádebiyatımızdıń joqarı kórkemlik 
hám ideyalıq talabınan tuwǵan. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqnama» dóretpesininiń 1980-
jıllardıń aqırına kelip rus tilinde jarıq kóriwi (1989), ásirese onıń 2 million 716 mıń tirajda 
«Roman-gazeta» da basılıwı qaraqalpaq prozasın pútkil dúnyaǵa tanıtqan waqıya boldı. Bul 
shıǵarma jóninde rus ilimpazları T.Vlajanova, N.Kostrjevskayalar ózleriniń pikirlerin baspa 
sózde bildirdi.
Avtor romanda miflerdi, ápsanalardı, legendalardı, didaktikalıq pikirlerdi avtordıń ómiri 
menen dóretpesiniń evolyuciyasına baylanıslı turmıslıq materiallardı aralastırıp súwretleydi. 
Avtordıń tuwǵan eli onıń ózgesheligi, xalıq danıshpanlıǵı, jaqsılıq penen jamanlıq, ádebiy 
dóretiwshiliktiń psixologiyası, milliylik penen internatsionallıq, adam hám ómir, adam hám 
jámiyet, miynet penen adam, dástúr hám jańashıllıq, janr hám syujet, milletler táǵdiri hám onıń 
ulıwma adamzat táǵdiri menen baylanıslı t.b. oy-pikirleri avtordıń ómiri menen jeke 
tvorchestvolıq evolyuciyasına baylanıslı súwretlenedi. Ádebiyatshı Q.Kamalov «Al jazıwshınıń 
«Qaraqalpaqnama» roman-essesi, Qálbimniń qamusı», «Túrkiynama» shıǵarmaları onıń 
dóretiwshiliginiń jańa basqıshın quraydı. Endi burınǵı epik jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń ornına 
filosof Qayıpbergenovtı kóremiz. Ol shıǵarmalarında xalıq legendaları menen anekdotları, 
ertekleri, danıshpanlardıń pikirleri, óziniń jeke pikirleri, tariyxıy faktler hám taǵı basqalar arqalı 
ómirdiń hár qıylı filosofiyası xaqqında pikir aytadı. Ómir shınlıǵın súwretlewdiń bul forması 
biziń ádebiyatımız ushın jańalıq. Biraq dúnya ádebiyatında adamzat sanasın, adamzat 
filosofiyasın, etikasın, estetikasın rawajlandırıwdaǵı lirikalıq hám epikalıq súwretlewler úlken 
orın tutadı».
Sonıń menen birge bul shıǵarma ózine tán hám milliy ózgeshelikke iye. Birinshiden, 
avtordıń jeke tvorchestvolıq evolyuciyası menen birge respublikamızdaǵı kórkem oydıń ósiwin 
beredi, ekinshiden, milliy folklorlıq materiallardı paydalanıwı bul romannıń ózine tán hám milliy 
ózgesheligin kórsetetuǵın baslı faktorlardıń biri bolıp esaplanadı. Avtor óziniń jeke ómirine, 
dóretpesine, ózi ósken jámiyetlik ómirge tán memuarlıq elementlerdi de shıǵarmaǵa orınlı 
kirgizgen. 
T.Qayıpbergenovtıń “O dúnyadaǵı atama xatlar” shıǵarmasında jer júzilik áhmiyetke iye 
bolǵan Aral mashqalası kóterilgen bolıp, ol ózbek, rus, francuz tillerine awdarılıp basıldı. Bul 
shıǵarma qoyılǵan probleması hám tańlanǵan forması boyınsha ádebiy processte ayrıqsha 
itibarǵa iye boldı. Qaraqalpaq ádebiyatshılarınan P.Nurjanovtıń «T.Qayıpbergenovtıń
ǵárezsizlik dáwirindegi prozası» ilimiy maqalasında (Ámiwdárya, 2005, №1), «Ǵárezsizlik 
dáwirindegi qaraqalpaq prozası» oqıw-qollanbasında, Á.Paxratdinov, K.Allambergenov, 
M.Bekbergenovalardıń avtorlıǵında shıǵarılǵan «XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı» 
sabaqlıǵında bul shıǵarma tuwralı ilimiy-teoriyalıq pikirler bildirilgen. Izertlewshi 
B.Palwanovtıń «Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında esse janrı (janrdıń payda bolıwı hám 
qáliplesiwi, sheberlik máselesi)» dep atalǵan kandidatlıq dissertaciyasında bul shıǵarma tuwralı 
tıyanaqlı ilimiy –teoriyalıq pikirler bildirilgen.

---

85 
Belgili rus ilimpazı Margarita Lomunova T.Qayıpbergenovtıń ómiri hám kitaplarına 
baǵıshlanǵan «Áyyemgi sahra sırı» miynetinde jazıwshınıń Aral teńizin hám óz xalqınıń 
keleshegin saqlap qalıw ushın alıp barǵan tınımsız miynetleri tuwralı bılay jazadı: «Tólepbergen 
Qayıpbergenovtıń dawısın bizler mámleket parlamenti – Joqarǵı Sovettiń sessiyalarında talay 
esittik. Sonda ol óz qáwiminiń jańa qayǵısı haqqında tınbastan kúyip-pisip sóyleytuǵın edi. 
Óytkeni Aral apatı, Aral qayǵısı – bul az sanlı, zeyinli, miynetsúygish hám ápiwayı xalıqtıń 
basına dóngen qáwip ekenligi málim. Aqırı, pútin bir xalıq joq bolıp ketiw aldında tur edi!...»
«O dúnyadaǵı atama xatlar» shıǵarması 2004-jılı M.Krasilnikovtıń awdarmasında «Pisma 
na tot svet, dedushke» (M., Mir. 2004) degen atama menen rus tilinde basılıp shıqtı hám usı jılı 
bul kitaptıń prezentaciyası avtordıń qatnasıwında Moskva qalasında bolıp ótti. Bul waqıya tek 
biziń ádebiyatımızda emes, al Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatı kóleminde ayrıqsha qubılıs bolıp 
esaplanadı. Bul prezentaciyanıń ámeliy áhmiyeti, jazıwshı kitabına bildirilgen pikirler tuwralı 
ilimpaz P.Nurjanov óziniń kólemli ilimiy maqalasında keń túrde toqtap ótedi.
T.Qayıpbergenov dúnya júzilik áhmiyetke iye tragediyanı óz xalqınıń táǵdiri menen 
baylanısta joqarı kórkemlik penen súwretlep bere aldı. Sonlıqtan da pútin dúnya jámiyetshiligi 
tárepinen bul shıǵarma ılayıqlı bahalandı. «O dúnyadaǵı atama xatlar» shıǵarması ushın avtor 
Mixail Sholoxov atındaǵı xalıq aralıq sıylıqtıń laureatı boldı. Bul óz gezeginde problemanı 
kóteriwdegi hám onı joqarı kórkemlik sapada súwretlewdegi avtordıń tabısların, sonıń menen 
birge, qaraqalpaq prozasınıń dúnyalıq arenadaǵı erisken jetiskenlikleriniń dálili esaplanadı.
«O dúnyadaǵı atama xatlar» essesi 1995-jılı R. Atawliniń awdarmasında «Bobomga 
xatlar» degen atama menen ózbek tilinde basılıp shıqtı. Ózbek ilimpazı F.Nasratdinov bul 
shıǵarma tuwralı óziniń «Orol bong uradi» maqalasın járiyalaydı. Bul maqalasında ilimpaz 
jazıwshınıń kórkemlew usılları, qoyılǵan problemanı ashıp beriwi, sonday-aq shıǵarmanıń 
essege tán qásiyetleri tuwralı pikir júritedi.
Jazıwshı pútkil álemlik problema bolǵan Aral mashqalasın esler eken, oǵan ishinen 
kúyinedi, ózin keshire almaydı. Shıǵarmada adamdı táshwishlendiretuǵın repressiya jılların hám 
totlitar jámiyet tusındaǵı qorqınıshlı waqıyalardı sóz etken áńgimeler, ápsanalar júda kóp. 
Jazıwshı olardıń hámmesin sol jıllar aqıbeti sıpatında ekologiya máselelerine baylanıstırıp sóz 
etedi.
Shıǵarma esseniń janrlıq tábiyatına tán erkin kompoziciyaǵa qurılǵan bolıp, ol 
tómendegishe birliklerden ibarat: 
1.
Avtorlıq bayanlawlar, yaǵnıy avtordıń subektiv oy-pikirleri 
2.
Ilimiy boljawlar, ilimiy faktler 
3.
Xalıq awızeki dóretpeleri (ápsana-ańızlar, termeler) 
4.
Monolog, yaǵnıy nawqastıń monologları
5.
Danalıq sózler, aforizmler
Avtor bul kompozitsiyalıq birliklerdi ekologiyalıq apatshılıqtı kórkem sáwlelendiriw 
maqsetinde bir pútinlik sistemaǵa birlestire alǵan.
T.Qayıpbergenovtıń jáne bir jańa dóretpesi «Qálbimniń qamusı» dep ataladı. Dóretpe 
avtordıń filosofiyalıq oy sezimlerinen ibarat, oǵan jazıwshı «reportaj-esse» dep janrlıq atama 
qoyǵan. Bul shıǵarma haqqında jazıwshı óziniń jurnalist I.Mirzo menen bolǵan sáwbetinde 
qızıqlı pikirlerdi ortaǵa taslaydı. «Qálbimniń qamusı» dóretpesine avtor «Gúbirli sıbırlılardan 8 
dápter reportaj esse» dep janrlıq at bergen. Totalitar jámiyet waqtında Aral regionı haqqında bar 
ashshı haqıyqatlıqtı ashıq túrde aytıwǵa jazıwshınıń múmkinshiligi bolmaǵanlıǵı, sol sebepli 
gúbirl-sıbırlıǵa ótkenligi málim.

---

86 
T.Qayıpbergenov dóretiwshiliginde «Túrkiynama» dóretpesi de belgili áhmiyetke iye. Bul 
dóretpe avtordıń yadında qalǵan waqıyalar tiykarında jazılǵan. Sonlıqtan da jazıwshı» 
«…aqırında janıma tınıshlıq beriw maqsetinde, ol (bul jerde jazıwshı menen emlewxanada birge 
jatıp, keyin biymezgil kóz jumǵan ápiwayı qaraqalpaq jigiti názerde tutıladı) qalay sóylegen 
bolsa, dál sol túrinde, yadımda qalǵanları boyınsha qaǵazǵa túsirdim. Umıtılǵanları bolsa, onıń 
ruwxı, sońında qalǵan dos-yaranları, áwladları keshirip qoyar»,-dep jazadı. «Túrkiynama» 
dóretpesinde tuwısqan túrkiy tilles xalıqlardıń eski tariyxın, ótmishin qayta qaraw, olardıń 
awızbirishiligin qayta tiklew, ruwxıy jaqınlıgın belgilew h.t.b. maseleler ortaǵa qoyıladı.
T.Qayıpbergenov XXI ásir basında kórkem forması jaǵınan burınǵıǵa usamagan jáne bir 
dóretpeni jarıqqa shıǵardı. Ol jol-jónekey berilgen asıǵıs sorawlarǵa juwaplar» dep 
ataladı.Shıǵarma ózinde ocherklik sıpattı jámlew menen birge awız-eki ádebiyattıń elementlerin 
de óz boyına sińirip jibergen.
T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» rilogiyası ǵárezsizlik sharapatı menen jáne 
ózbek tilinde joqarı sapadı basılıp shıqtı. A.Oripovtıń usı shıǵarma jóninde «Xalq swzi» 
gazetasında «Qaraqalpaq dástanı» dep atalǵan maqalası járiyalandı. Sh.Aytmatovtıń 
«T.Qayıpbergenovke xat» degen atama menen «Pravda vostoka» gazetasında maqalası 
járiyalanıwı da úlken qubılıs boldı. Sh.Aytmatov bul «xat»ta trilogiyanı jáhán ádebiyatı 
kontekstinde tallap, onıń milliy ózinsheligine qalıs baha bergen.
T.Qayıpbergenov kóp sanlı publicistikalıq maqalalardı jazıp ol ápiwayı arda búgingi 
kúnniń eń zárúrli máselelerin qozǵap atır.