Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

2. Lirikalıq shıǵarmaları 
Dúnyadaǵı jaqsılıq hám jamanlıqtıń gúresi T.Matmuratov lirikasında tiykarǵı 
problemalardıń biri boldı.
Juwılıp gúptikey kóńildiń daǵı, 
Tatlı sezim shámenleri oyansın, 
Árman kestesiniń jipek sabaǵı, 
Jaqsılıq boyawı menen boyalsın. 
Jaqsı tuqımlardı saqlar baǵmanlar, 
Aytayın men bunı utırında, 
Joytpay saqlańızlar jaqsı adamlar, 
Jaqsılıqtıń barlıq tuqımın da. 
Qosıqtaǵı lirikalıq qaharman jaqsılıqtıń tárepdarı, jaqsı nárselerdiń jırshısı, ol adamlar 
qálbinde, olardıń is-háreketinde, minez-qulqında tek te jaqsılıq bolıwın qáleydi. Qosıqtaǵı 
filosofiyalıq tereńlik hám sóz saplawdaǵı sheberlik biri-biri menen únlesip poetikalıq jańalıqtı 
payda etedi. Qosıq finalında «Kókte quyash qalsın, jerde jaqsılıq» dep úndew taslanıwı ondaǵı 
oy-pikirlerdiń bántbasarı bolıwı menen birge qosıqqa kórkemlik effekt berip tur. Bunday 
kórkemlik nátiyjege shayır kórkemlew usılı bolǵan alliteraciyanı qollanıw hám insan qálbiniń 
sulıw sezimlerin filosofiyalıq pikirler menen sintezlew arqalı erisilgen.
Ne bir, ne bir awır júklerden, 
Salmaq túsip tursın moyınǵa, 
Ayır meni jeńilliklerden, 
Awırlıqtan meni ayırma 
Ayır meni ótirik jaladan, 
Ashshı haqıyqattan meni ayırma. 

---

88 
Qosıqta shayır jeńillik-awırlıq, ótirik-haqıyqatlıq sıyaqlı túsiniklerdi qatar qoyıw arqalı 
insan ómiriniń mazmunın ashıp beriwge umtıladı. Matmuratov usı hám basqa da qosıqlarında 
ómirdegi qarama-qarsı tusiniklerdi biri-biri menen qarama-karsı qoyıp súwretlew arqalı jaqsılıq 
hám jamanlıqtıń gúresin sáwlelendiredi. Usı tiykarda «jaqsılıq» túsiniginiń mánisin ashıp beredi.
Men hayran qalaman ne ushın tawlar, 
Biyik bolǵan sayın suwıq boladı, 
Men hayran qalaman gey bir adamlar
Biyik bolǵan sayın suwıq boladı. 
Shayır qarama-qarsı túsiniklerdi qatar qoyıw arqalı tábiyat qubılısı menen insan 
xarakterine tán qubılıstı salıstıradı. Usı arqalı adamlar arasındaǵı qarım-qatnastıń bazıbir 
táreplerin ashıp beredi. Biyik bolǵan sayın suwıq bolıw tawlar ushın nızamlı qubılıs esaplanadı, 
al insanlar ushın kerisinshe. Lirikalıq qaharman adam xarakterindegi tákabbırlıq, menmenlik 
sıyaqlı illetlerden táshwishlenedi.
Joqarıdaǵı sıyaqlı kompoziciyalıq formanı qollanıw arqalı adam tábiyatına tán bolǵan 
qarama-qarsılıqlardı ózinde sáwlelendirgen úlken filosofiyalıq mazmundı tórt qatarǵa jámlep 
bere alǵan.
Qıyratqanın kórgende
Adamnan jinli nárse joq 
Jaratqanın kórgende, 
Adamnan ullı nárse
Antiteza hám qaytalaw arqalı qosıqtıń formalıq jaqtan jıynaqlılıǵı, ıqshamlılıǵı 
támiyinleniwi menen birge «adam» túsiniginiń poetikalıq mazmunı ashıp berilgen.
«Hadal adamlardıń júregi» qosıǵında Janı taza, hadal hám iplas adamlardıń júregin 
kontrastqa qoyıw arqalı hadallıq penen iplaslıqtı obrazlı sáwlelendiredi. Qosıq mazmunı ullılıqtı, 
joqarı adamgershilik pazıyletlerin ulıǵlawǵa qaratılǵan.
Shayır «Qartayıwǵa asıqpańızlar» qosıǵında insan ómiriniń mazmunı bolǵan jaslıqtan 
paydalanıw, xalıq iygiligi ushın qayırlı hám sawaplı isler qılıwǵa shaqırıw probleması qoyılǵan.
Gúlge ǵumsha baylatıp ketiń, 
Jaslıǵıńa bolmań qarızdar, 
Bul ómirdi jaynatıp ótiń 
Qartayıwǵa asıqpańızlar 
«Gúlge ǵumsha baylatıp ketiń» degen qatarǵa metafora arqalı pútin jaslıq dáwirdiń 
mazmunı, oǵan tán bolǵan barlıq gózzallıqlar jámlengen.
T.Matmuratov lirikasında óz dáwirindegi dúnya júzilik mashqalalardıń biri bolǵan urıs 
hám paraxachılıq, ekinshi jer júzilik urıs aqıbetleri probleması da kórkem sáwlelendirilgen.
Sol urıs jarlı qıldı, 
Biz bolsaq shóje qoraz, 
Kóp edi garrı- ǵurrı 
Az edi ájaǵamız 
Balalıǵı urıs dáwirine tuwra kelgen zamanlaslarınıń júrek dártlerin, olardıń bastan 
keshirgen ruwxıy hám fizikalıq qıyınshılıqların «shóje» obrazına jámlep beredi.
1980-jılları totalitar dúzim jámiyetiniń qáte-kemshilikleriniń aqıbeti sıpatında biziń 
sharayatımızda ekologiyalıq problema birinshi orınǵa shıqtı. Bul problema T.Matmuratov 
dóretiwshiliginde de óziniń sáwleleniwine iye boldı. Bul baǵdardaǵı onıń «Kumlı jaǵıstaǵı 
oylar» qosıǵı dıqqatqa ılayıq. Qosıqta lirikalıq qaharmannıń ekologiyalıq apachılıqtan 

---

89 
táshwishke túsiwi tereńlesedi. Tábiyat hám insan arasındaǵı qatnas, olardıń biri-birisiz ómir súre 
almaytuǵınlıǵı qosıqta sáwlelenedi hám usı arqalı ekologiyalıq problema ashıp beriledi.
Shayırdıń kópshilik qosıqlarında adam xarakteri, adamlar arasındaǵı qarım-qatnas 
problemaları sóz etiledi. Doslar arasındaǵı kúnshillik, Jalgan doslıq, menmenlik sıyaqlı illetler 
shayır tárepinen úlken kúyinish penen sáwllenedi.
T.Matmuratov lirikasında muhabbat azapları, ayralıq dártleri sıyaqlı máseleler de belgili 
orın iyeleydi.
O ne boldı bul jaǵalardan
Qarlıǵashtay elp etip óceń 
Báhár keldi quslar da hámdam 
Say boyına kelmegen tek sen
Bunda shayır yar diydarına jetisiwdi ańsaǵan lirikalıq qaharman keshirmelerin báhárdegi 
tábiyat qubılıslarına salıstırıp beredi. Báhár keliwi menen tábiyatta jańalanıwlar bolıp atırǵanı 
sıyaqlı, lirikalıq qaharman qálbinde de jańalanıw bolıwın ańsaydı. 
T.Mátmuratov XX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasına 60-jıllradıń ekinshi yarımınan baslap 
keldi. Onıń qosıqlarındaǵı kúshli lirizm, tereń filosofiya birden hámmeniń dıqqatın ózine tartadı. 
Bul dúnyada kereksiz zat joq, 
Kóp kerekli zatlarǵa at joq, 
Kereksiz zat bolmaǵanlıqtan, 
Mına Adam kosmosqa shıqqan, 
Kókirek degen álemnen de keń, 
Kereksiz zat oǵan kemde-kem. 
Shayırdıń qosıqlarında , kóbinese usınday kúshli lirizm hám tereń filosofiya qarısıp ketken. 
Shayır 1939-jılı 1-sentyabrde Qaraózek rayonında tuwılǵan. Awıllık mektepti pitkergen 
soń Tashkent Mámleketlik universitetiniń jurnalistika fakultetinde oqıydı. 1963-jılı tamamlaaydı. 
Keyin "Jas Leninshi" (Házirgi "Qaraqalpaqstan jasları"), "Sovet Qaraqalpaqstan" (házirgi "Erkin 
Qaraqalpaqstan") gazetalarında isleydi. Qaraqalpaqstan televidenie hám radio esittiriw 
mámleketlik komitetinde "Ádebiy esittiriwler" bóliminiń baslıǵı, "Ámiwdárya" jurnalında 
poeziya bóliminiń baslıǵı, juwaplı xatker, bas redaktordıń orınbasarı lawazımlarında isleydi. 
1984-jılı tosattan qaytıs boladı. 
Ol azǵana ómiriniń ishinde "Aq terek pe kók terek?", (1964), "Lirika" (1966), "Gózzallıq 
oyandı"(1970), "Aysánem" (1973), "Ashılısıw" (1977), "Arzıw shámeni" (1983), "Jaqsılıq 
sarayı" (1988), "Juldızlar janar" (1989) sıyaqlı qosıqlar toplamın baspandan shıǵardı. 
T.Mátmuratov Qaraqalpaqstan jaslar awqamı sıylıǵı, Berdaq atındaǵı Mámleketlik sıylıǵı , 
"Ózbekstan respublikasına miyneti singen mádeniyat xızmetkeri" húrmetli ataqları berildi. 
Ol ádebiyatımızǵa 60-jılları "O, qanday ájayıp" degen qosıǵı menen keldi. Bunnan keyin 
TMátmuratovtıń qosıkları birden ádebiy jámáátshiliktin dıqqatın ózine tarttı. Onın qosıqlarındaǵı 
filosofiyalık tereńlik, sóz saplawdaǵı sheberlik poeziyaǵa úlken talant iyesiniń kelip atırǵanlıǵın 
xabarladı. Ol joqarı optimistlik ruwx penen qosıqlar, poemalar dórete basladı.
Dúnyadaǵı jaqsılıq penen jamanlıqtın gúresi, gózzallıq penen aqmaqshılıq onıń lirikasının 
tiykarǵı teması boldı. Shayırlıq dúnyasın ózgeshe bir kózqarasta túsindiredi: 
Shayırlıqta bolmas qaǵıyda, 
Shayırlıqtı hesh Kim úyretpes, 
Kókirekte bolmasa kóziń, 
Tanıw qıyın qosıq dúnyasın.

---

90 
Poeziyada ómir qubılısları tuwralı tereń oyları, sın bahası beriledi.
Zamannıń adamların, 
Hesh Kim kelip julqımas, 
Sonda da oyaw bári, 
Hárgiz tınıp-tınshımas. 
T.Mátmuratov lirikasınıń tematikası hár qıylı. Lirikalıq qosıqları qaraqalpaq lirikasınıń 
dástúriy formasında jazılǵan. Ol óziniń bir qatar zamanlasları M.Seytniyazov, D.Aytmuratov, 
K.Raxmanov h.t.b sıyaqlı lirikada jańa forma izleniwshilikke onsha berilmedi. Biraq shayırdın 
hár qanday oylawındaǵ ılirizm menen tereń filosofiya onıń qaraqalpaq milliy poeziyasının 
dástúrinde dóretilgen qosıklarına mas túsedi. Sonday-aq onıń dóretiwshiliginde muxalles, tórtlik, 
tárip, tolǵaw, elegiya, bes qatarlı, altı qatarlı qosıqlar, publicistikalıq qosıqlar, tonikalık qosık, 
báyit formaları da gezlesedi. 
Shayır qaysı temada , qanday formada jazsa da, filosofiyalıq tereńligi menen onın 
shıǵarmaları oqıwshını ózine tartadı. 
Kitaptı tıńlasam, aqıl bol , deydi, 
Ómirdi tıńlasam, gápim mol, deydi, 
Ózimdi tıńlasam, ózimshil bolma,
Adamǵa bawırman, jaqın bol, deydi- 
At ornında eshek jatıp, 
Hesh waqıtta tulpar bolmas, 
Qansha tárbiya qılsań da, 
Sawısqannan suńqar bolmas. 
T.Mátmuratov 60-70-jıllar qaraqalpaq lirikasın jańa formalar menen bayıttı, milliy 
dástúrlerdi jáhán poeziyasınıń dástúrleri mene birlestire alǵan shayır.