Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

Túsiniksizler

romanı. 
Jazıwshınıń 

Túsiniksizler

romanı 

Qaraqalpaq dástanı

trilogiyasınıń úshinshi kitabı. Roman tiykarınan Mırjıq penen Qumardan tuwılǵan bala 
Ernazardıń óz xalqınıń basshısı bolıp, Xiywa xanlıǵı zulımlıǵına qarsı alıp barǵan gúreslerin 
súwretlewge arnalǵan. Romanda Ernazar alakóz, Ernazar keneges, Berdaq shayır, Zarlıq, 
Janǵazı, Qaraqum, Qutlı xoja, Qumar ana, Sayıpnazar, Ráwshan, Gúlziyba, Teńel, Qállibek, 
Genjemurat sıyaqlı obrazlar berilgen. Ernazar alakóz obrazı ádebiyatımız tariyxında Maman biy, 
Aydos baba islerin dawam etiwshi óz xalqınıń ǵárezsizligi ushın gúres alıp barǵan batır tariyxıy 
adam obrazı bolıp tabıladı.
Bul roman tiykarınan atı tariyxta ápsana bolǵan adam Ernazar alakózdiń ómirin hám ol 
jasaǵan dáwirdegi qaraqalpaq xalqınıń tariyxın súwretlewge arnalǵan. Qálemkesh bul romannıń 
tiykarına Ernazar alakózdiń ómirine baylanıslı tariyxıy faktlerdi aladı hám ózi de yadınan 
(kórkem oyınan) dáwir zulımlıǵın hám baslı qaharmanlar ómirin tolıqtırıw maqsetinde kóp ǵana 
hádiselerdi qosadı.

---

83 
Romannıń mazmunı. 
Romanda Ernazardıń jańa jigit bola baslaǵan dáwirinen baslap, 
xalıq kóterilisiniń basshısı bolıp, kóterilisshiler ıdırap, jeńiliske ushırap, Ernazardıń ólismine 
giriptar bolıwına shekemgi júdá kóp jıllıq waqıya súwretlenedi. Ernazar alakóz bul-

Baxıtsızlar

romanındaǵı Aydostıń inisi Mırjıq penen kelini Qumardan tuwılǵan bala. Ol jasınan-aq aqıllı, 
sózge sheshen, ómir qubılıslarıń ózinshe sheshe alatuǵın batır, jigit boladı. Gúreslerge túsedi 
hám palwanlardı jeńedi. Apası, ómirlik joldasın, awıllasların qádirleydi. Syujetke tiykar bolǵan 
waqıya dáslep Ernazar alakóz átiraplarında rawajlanıp barıp keyin qaraqalpaq awılları, Xiywa 
xanı, Qaraqum iyshan (Qutlı qoja), Orenburg h.t.b. átirapında rawajlanadı. Bul roman syujetiniń 
kóp planlılıǵın kórsetedi. Ernazar Maman biy menen Aydos baba ideyalıq tiykarın salǵan 
qaraqalpaq xalqın dúziw ushın gúres aparıp rus patshalıǵınan járdem soramaqshı boladı. Ernazar 
alakózge óziniń biyik ideyasın ámelge asırıwda Qaraqum iyshan, Janǵanı tóre hám basqalar 
kesent beredi. Ernazar túrkmen, qazaq aǵayinlerden járdem alıp, óz xalqın jámlep xanlıq dúzedi. 
Milleti qazaq Zarlıq degendi xan etip saylap ózi bas wázir boladı. Xiywa xanlıǵı bul jas xanlıqqa 
qarsı áskeriy hújim etedi. Gúreste jas xanlıq jeńiledi. 
Romannıń baslı qaharmanları Ernazar alakóz, Qaraqum iyshan, Janǵazı atóre, Mixaylov, 
Teńel, Qállibek h.t.b. 
Ernazar alakóz óz xalqın joqarı ideyalarǵa baslawshı, xalqınıń ǵárezsizligi ushın gúres alıp 
barǵan adam. Ol bir sózli, batır, tapqır hám palwan. Óz xalqınıń aldıńǵı adamların biriktiredi, 
qońsı xalıqlardan járdem aladı, aldıńǵı adamlardan úyrenedi. Sóytip ǵárezsiz qaraqalpaq milletin 
dúzedi. Kewli sonshelli keń, ózi xan bolmay xanlıqlar ortasındaǵı birlikti aqlaw maqsetinde 
qazaq xalqınıń wákili Zarlıq tóreni xan etip saylaydı. Onıń kewli haq. Hámmeni ózindey hadal 
kewilli adamlar dep ataydı. Biraq oǵan Qaraqum iyshan, Janǵazı tóre, Shońqı h.t.b. satqınlıq 
etedi. Ol ilim bilim úyrensin dep birqatar qaraqalpaq balaların (Teńel, Qállibek) Rossiyaǵa 
jiberedi. Biraq, batır ańqaw, er gódek degendey óz awıllası Shońqınıń qolınan qaza tabadı. 
Qaraqum iyshan (Túrkiy axun) háreketi 

Baxıtsızlar

romanında baslansada, 

Túsiniksizler

romanında júdá ayqınlasadı. Ol jádigóy hám eki júzli adam. Kerek jerinde urılar 
menen de sherik bolıp kete beredi. Ol Ernazardı bir neshe mártebe aldaydı. Maqseti Xiywa 
xanlıǵınan sol arqalı islamnıń ústemligin saqlaw. Xiywa xanlıǵı quramına hám qaraqalpaqlar 
arasında ruslardıń tásirin ótkermew. 
Zarlıq tóre hámeldi súyetuǵın biraq aqılı sayızlaw adam. Ol Xan bolsa da Xanlıqtı jónli 
júrgize almaydı. Al Janǵazı tóre jalatay adam. Ol ózin rus patshasın tárepindegi qaraqalpaqlar 
menen tilekles Ilekey sultannıń adamı etip kórsetedi, biraq shın mánisinde Xiyha xanlıǵına 
xızmet etip júrgen qaraqalpaqlardıń mápine satqınlıq etken adam. 
Mixaylov kewli doslıqqa sadıq ádewir aqıllı adam. Ol Ernazarǵa hám onıń ideyasına 
húrmet penen qaraydı. Teńel menen Qállibekti Orenburqa bilim dárejesin kóteriw maqsetinde 
ertip ketedi.
Teńel hám Qálibek ilim menen bilimniń jayına, aldıńǵı eller mádeniyatın úyreniwge 
qádem qoyǵan talaplı jaslardıń wákili. Biraq olardıń isi kelispeydi. Rus-túrk urısına aralasıp 
ekewide qayǵılı hádiyselerge ushıraydı.