1
Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process
1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları.
Pánniń tiykarǵı ózinshelikleri
Jobası:
1.
Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları
2.
XX ásirdiń basındaǵı tariyxıy, siyasiy-jámiyetlik jaǵdaylar
3.
Házirgi qaraqalpaq ádebiyatına ulıwma sıpatlama
4.
Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları
Tayanısh sózler:
Jańa ádebiyat, jańa tematika, dáslepki gúrrińler, dáslepki dramalar
XX ásir qaraqalpaq xalqınıń ómirinde hár qıylı burılıslarǵa tolı ásir boldı. Xalqımız bir
ásirdiń ózinde úsh qıylı jámiyetlik dúzimde jasadı (1917-jılǵa shekem Xiywa xanınıń hám pacha
Rossiyasınıń qol astında, 1917-1991-jılları SSSR quramında, 1991-jıldan keyin Ózbekstan
quramında suverenli el sıpatında jasap kiyatır). Álbette, jámiyetlik dúzimniń bunday tez-tez
ózgeriwi usı jámiyette jasap atırǵan adamlardıń dúnya kóz qarasına, olardıń ruxıy dúnyasına,
estetikalıq talǵamına da tásirin tiygizdi. Demek, jámiyetlik sananıń bir forması bolǵan kórkem
ádebiyat ta, oǵan bolǵan talap ta ózgeriske ushırap otırdı. Mine, XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına
baha bergende usı ózinshelik esapqa alınıwı tiyis.
XX ásirdiń basındaǵı tariyxıy, siyasiy-jámiyetlik jaǵdaylar
XX ásirdiń 20-jılları qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıw barısında túpkilikli burılıs
dáwiri boldı. Burınǵı dástúriy ádebiyattıń ornına jańa ádebiyat keldi. Bul ádebiyat súwretlew
obekti boyınsha da, ideyalıq-tematikalıq baǵdarı boyınsha da, kórkemlik ózinsheligi boyınsha da
burınǵı ádebiyattan túpkilikli parıq qıldı. Bul jılları qaraqalpak ádebiyatında burın bolmaǵan jańa
ádebiy túrler hám janrlar júzege keldi. Bul birinshi gezekte proza hám dramaturgiyanıń
payda
bolıwı menen baylanıslı. 20-jıllardıń ortalarınan baslap birinshi qaraqalpaq gúrrińleri, ocherkleri,
feletonları (N.Dáwqaraevtıń, S.Majitovtıń, N.Kuzembaev, E.Qıdırniyazovtıń h.t.b.) járiyalandı.
Bul qaraqalpaq ádebiyatı ushın jańa janrdaǵı shıǵarmalar edi. Olardıń avtorları da tek jazıwshılar
emes, al hár qıylı kásiptegi adamlar boldı. Álbette, dáslepki prozalıq shıǵarmalar tiyisli janrlardıń
talap dárejesinen ádewir tómen jazıldı. Usı jılları birinshi qaraqalpaq pesaları jarıqqa shıqtı.
Á.Ótepovtıń «Teńin tapqan qız», Q.Áwezovtıń «Tilek jolında», S.Majitovtıń «Ernazar Alakóz»,
«Baǵdagúl» pesaları tek óz dáwiriniń emes, ulıwma qaraqalpaq dramaturgiyasınıń tabısı boldı.
Solay etip, qaraqalpaq ádebiyatı bul jılları jańa baǵdarda rawajlanıw jolına tústi.
Bunnan keyingi dáwirde qaraqalpaq ádebiyatı tez pát penen rawajlanıwın dawam etti.
30-jıllardan baslap ádebiyattıń jazba ádebiyatlıq xarakteri ele de kúsheydi. Qaraqalpaq ádebiyatı
dúnya ádebiyatı menen baylanısa basladı. Sonıń sebebinen jazba ádebiyatqa tiyisli bolǵan túr
hám janrlardıń barlıǵı da qaraqalpaq ádebiyatında kórindi. Biraq bul jılları qaraqalpaq ádebiyatı
janrlıq-formalıq jaqtan rawajlanǵanı menen sol dáwirde SSSR dep atalatuǵın mámlekette húkim
súrip turǵan totalitar rejim, hámme jámiyetlik dúzimdi, sonıń ishinde ádebiyattı da partiyanıń
basqarıp turıwı, ádebiyatqa partiyalıq qadaǵalaw ádebiyattıń erkin rawajlanıwına jol qoymadı.
Hátteki, S.Majitov, Q.Áwezov, İ.Fazılov, Q.Ermanov, N.Dáwqaraev sıyaqlı ádebiyachılar
siyasat qurbanı boldı. Urıstan keyingi jılları (1946-1954-jılları) ádebiyatta húkim súrgen
«konflikcizlik teoriyası» aqıbetleri de ádebiyatımızdıń rawajlanıwına keri tásirin tiygizdi.
Ádebiyatta kórkemlik dárejesi tómen, turmıs shınlıǵınan ádewir alısta, bos jazılǵan
«shıǵarmalar» kóbeyip ketti. Bul jılları partiyanı, Lenindi, Stalindi qurǵaq maqtawǵa qurılǵan,
2
oqıwshını tartpaytuǵın shıǵarmalar da júdá kóplep jazıldı. Mine, bular XX ásir
qaraqalpaq
ádebiyatınıń unamsız tárepleri edi.
XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında Ullı watandarlıq urıs dáwiri (1941-1945-jıllar) ayrıqsha
dáwir boldı. Bul jıllardaǵı ádebiyattıń xarakterli belgileri ózinen burınǵı hám keyingi dáwirdegi
ádebiyatqa salıstırǵanda pútkilley ózgeshe edi. Ádebiyattıń bas teması – jeńis teması kórkem
ádebiyattıń barlıq túr hám janrlarında jetekshilik etti. Ásirese, lirikalıq shıǵarmalar basım
kópshilikti quradı. Sebebi, kórkem sóz iyeleri fashistlerge bolǵan jek kóriwshilik yamasa jeńiske
bolǵan tilekleslik sezimlerin tezirek qosıq qatarlarına salıp oqıw-shılarǵa jetkeriwge umtıldı.
A.Dabılov, S.Nurımbetov, J.Aymurzaev, N.Japaqov, D.Nazbergenov sıyaqlı shayırlar
xalqımızdıń eń súyikli shayırlarına aylandı. Olardıń jazǵan qosıqların adamlar yadlap alıp aytıp
júrdi. Prozalıq, saxnalıq shıǵarmalardıń da bas teması jeńis boldı.
Urıstan keyingi jılları joqarıda aytıp ótkenimizdey «konflikcizlik teoriyası»nda jazılǵan
shıǵarmalar kóplep kórindi. Biraq 50-jıllardıń aqırı qaraqalpaq ádebiyatına úlken jańalıq alıp
keldi. 1958-jılı birinshi qaraqalpaq romanları baspadan shıqtı (Asan Begimovtıń «Balıqshınıń
qızı», Ótegen Ayjanovtıń «Aral qushaǵında», Jolmurza Aymurzaevtıń «Ámiwdárya boyında»,
Xojabek Seytovtıń «Mashaqatlı baxıt» romanları). Mine, usı shıǵarmalar qaraqalpaq
ádebiyatında roman janrınıń dáslepki kórinisleri boldı. Sońın ala qaraqalpaq ádebiyatında
Tólepbergen Qayıpbergenov,
Karamatdin Sultanov, Shawdırbay Seytov sıyaqlı roman janrınıń
haqıyqıy sheberleri ósip jetilisti. Povest, gúrriń janrları da rawajlandı. Epikalıq poeziyada Abbaz
Dabılovtıń «Bahadır» dástanın, İ.Yusupovtıń «Joldas muǵallim», «Gilemshi xayal haqqında
haqıyqatlıq» hám basqa da poemaların 40-50-jıllarda usı janrda jazılǵan eń sere shıǵarmalardıń
qatarına kirgiziwge boladı.
1960-80-jılları qaraqalpaq ádebiyatı hár tárepleme rawajlandı. Ádebiyattıń eń
rawajlanǵan dáwiri de áyne usı jıllar boldı. Bul dáwirde professional shayır-jazıwshılar ósip
jetilisti, qaraqalpaq ádebiyachılarınıń shıǵarmaları tek orıs, ózbek tillerine emes, al dúnyanıń
kópshilik tillerine awdarılıp basıldı. Demek, qaraqalpaq ádebiyatı dúnyalıq kólemde tanıldı.
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatın óz aldına úyreniwge tuwra keledi. Óytkeni, bul
dáwirde ádebiyat barlıq sheklewlerden qutılıp (ádebiyattıń ústinen partiyalıq qadaǵalaw,
ádebiyattaǵı cenzura, partiyanı, Lenindi jırlawǵa zorlap baǵdarlawshılıq,
socialistlik realizm
metodında shıǵarma jazıwdı talap etiw h.t.b.), erkin ádebiyatqa aylandı. Ótmishtegi
qádiriyatlardı húrmetlew, tiykarǵı dıqqattı ruxıy baylıqqa qaratıw máselesi mámleketlik siyasat
dárejesine kóterildi. Bular ádebiyatqa sózsiz unamlı tásir jasadı. Biraq bul dáwirde de ózine
ılayıq mashqalalar payda boldı. Endi jańa túsiniktegi, ǵárezsizlik ideyaları menen jasap atırǵan
adamlardıń estetikalıq, ruxıy talǵamına say keletuǵın shıǵarmalar dóretiw, házirgi dáwirdiń
qaharmanların jaratıw jazıwshılardan úlken juwapkershilikti talap etpekte. Lekin İ.Yusupov,
T.Qayıpbergenov sıyaqlı jetekshi shayır-jazıwshılar menen birlikte jas talant iyeleri de
ádebiyatımızdı bunnan bılay da rawajlandırıw jolında jaqsı-jaqsı shıǵarmalar dóretpekte.
Ulıwmalastırıp aytqanda, XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı usınday ózinsheliklerge iye. Ol
hár tárepleme rawajlanǵan ádebiyatlar qatarına qosıldı. Házir dúnyanıń kópshilik xalıqları
qaraqalpaq ádebiyatı úlgilerin óz tillerinde oqıw múmkinshiligine iye.
