Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari

3. Huquqiy tarbiyannng xususiyatlari va vazifalari
Huquqiy tarbiya o‘z tarixiga ega bo‘lib, qonunlarning aniq ijro etilishiga ta'sir ko‘rsatishga qodir, siyosiy tuzilishidan qat'i nazar hamma davlatlar undan manfaatdor.
Ma'lumki, qadimgi Yunoniston (Gretsiya) va Rimda bolalikdan boshlab fuqarolarga qonunlar o‘rgatilgan. Rim davlatida 14 yoshgacha bo‘lgan bolalar 'qonunlarning 12 jadvalini yod olganlar. Eramizdan oldingi III asr boshlarida mavjud bo‘lgan va bizgacha yetib kelgan "Fuqaro Xersonesning qasamyodi"da, jumladan, shunday deyiladi: "Men fuqarolarning hech biriga nisbatan hech qanday adolatsiz ishni hayolimga keltirmayman... va bunaqa ishga yo‘l qo‘ymayman, uni yashirmayman ham, lekin uni sud e'tiboriga yetkazaman va sudda qonunlarga muvofiq ovoz beraman". Bu o‘rinda gan nafaqat qonunlarga rioya ztilishi haqida, shu bilan birga yoshlarning va boshqalarning qonunlarni buzishlarini fosh qilishga jalb etilishi to‘g‘risida ham borgan.
Huquqiy tarbiya muammolari Fransiya, Italiya, Buyuk Britaniya, AQSh kabi mamlakatlarda doimo diqqat markazida bo‘lib, uning ko‘p muammolari hal etilgan. Bunda har doim huquqiy tarbiyaning ayni bir vaqtda o‘sib kelayotgan avlodga ham siyosiy, ham ma'naviy ta'sir ko‘rsatilishi ekanligini tushunib yetish namoyon qilingan va hatto ta'kidlab o‘tilgan. Masalan, Fransiyada 1879 yilda joriy qilingan maktablarda axloq va huquqning o‘qitilishi "fuqaro", "mamlakat", "askar", "qonun", "jamiyat", "adolat" kabi va boshqa bir qator shunday so‘zlarning ma'nosini tushuntirib berishdan boshlangan. Bolalar 9-11 yoshida davlat qurilishi, shuningdek, harbiy xizmat, soliqlar va shu kabilar haqida oddiy tasavvurlarga, keyinroq esa - davlat va huquq to‘g‘risida ancha batafsil ma'lumotlarga ega bo‘lishgan.
Siyosat - iqtisodiyotning umumlashtirilgan ifodasi, deyiladigan bo‘lsa, huquq to‘g‘risida u siyosat, iqgisodiyot va shu davlatda bo‘lgan axloqning umumiylashtirilgan ifodasi, deyish mumkin bo‘ladi.
Huquqiy tarbiya hamisha davlatning siyosat, iqtisodiyot va axloqqa nisbatan o‘z nuqtai nazarini aholiga aniq yetkazib berish borasidagi eng ishonchli yo‘l hisoblanadi. Huquqiy normalar yozma shaklda ifodalanadi va shu tariqa odamlar u bilan davlat tomonidan ta'riflanganidek shakdda tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Usib kelayotgan avlod huquqiy tarbiyasining xususiyatlari yangi jamiyatning o‘z xarakteri, turmush tarziga asoslanadi. Ularning hammasi prinsipal jihatdan yangi, yanada murakkab muammolarni hal etish zaruriyatini taqozo qiladi.
Avvalo, huquqiy tarbiya yangi insonni kamol toptirishning samarali vositasi hisoblanadi. Qonunlar jamiyatimizning eng muhim axloqiy normalarini ifodalash bilan ayni bir vaqgda ushbu normalarning nafaqat e'lon qilinishi, shu bilan birga real ta'minlanishining dalili bo‘lib ham xizmat qiladi. Shu jihatdan olganda huquq qudratli tarbiya vositasi hisoblanadi.
Huquqiy tarbiya yana shuning uchun ham muhimki, jamiyat qonunlari o‘zining dalzarbligini saqlab qoladigan ilg‘or va insoniy qoidalarni o‘z ichiga olgan bo‘ladi. Turgan gapki, o‘z mohiyatini yo‘qotgan normalar barham topadi, lekin ko‘pgina narsalar saqlanib ham qolai. Avvalo, mehnat intizomiga, uning samaradorligini, unga nisbatan ijodkorona munosabatni ta'minlashga, iqtisodiy negizni mustahkamlashga, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarning uyg‘un tarzda qo‘shib olib borilishiga, odamlarning bir-biriga do‘stona munosabatda bo‘lishiga taalluqli va shu kabi qoidalar yashab qoladi. Endi ular huquqiy norma, qonun sifatida bo‘lmaydi. Odamlar tegishli qoidalarga amal qilishga o‘rganishadi, bu ular uchun odat tusiga kiradi. Ana o‘shanda bunday qoidalarni qonunlarda mustahkamlab qo‘iish va ularni, mabodo bunday qoidalarga rioya qilinmaganida buning uchun tegishli huquqiy javobgarlikka jalb qilinadi, degan ko‘rsatma orqali isbotlab qo‘yishga bo‘lgan zaruriyat o‘z-o‘zidan barham topadi. Bunday qoidalar endi ma'naviy tartibga soluvchilar tarzida amal qilaveradi.
Bunday holatning iloji boricha tezroq paydo bo‘lishi uchun yoshlarning diqqat-e'tiborini har doim tegishli normalarga qaratib turish, ularning mohiyatini ko‘rsatib berish zarur. Bunday normalarni ijro etish har bir kishining ichki ehtiyojiga aylanguniga qadar huquqiy ko‘rsatmalarga rioya qilishni o‘rgatish jarayonida shu bilan birga ularning davlat-huquqiy tabiatini, davlat tomonidan majburlov choralari qo‘llanishi mumkinligini ham ta'kidlab turish maqsadga muvofikdir. Aniq va majburiy huquqiy normalar bilan tanishtirish bizning huquqimizda yuksak siyosiy va axloqiy talablarga asoslangan xulq-atvor odatlarini mustahkamlash uchun zarur. Shuning uchun yosh fuqarolarning huquqiy tarbiyasiga katta e'tibor beriladi. Yoshlarda davlat-huquqiy masalalarga ijodiy munosabatni shakllantirish muhim, chunki ularning kelgusida davlatchiligimizning rivojlantirilishi va takomillashtirilishi bilan bog‘liq muammolarni hal etishiga to‘g‘ri keladi. Faqat ana shunday muammolarni hal qilish ishida huquqiy tartibga solishning asosiy prinsiplari bilan tanish, qonunchilik to‘g‘risida tasavvurga ega, Konstitutsiyani biladigan, o‘z davlati va huquqi, qonunni hurmat qilish ruhida tarbiyalangan kishilar ishtirok etsagina muvaffaqiyatga erishish mumkin.Shuni unutmaslik kerakki, tarbiyalanuvchilarning voyaga yetmaganlik yoshi - vaqtinchalik hol, ertaga ular katta yoshdagi kishilarga aylanadilar, jamiyatimiz va davlatimizning ravnaq topishi ularga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun yoisharning huquqiy tarbiyasi "uzoqni ko‘zlagan" bo‘lnshi, ularning nafaqat bugungi kundagi huquqiy holatini, shu bilan birga katta yoshdagilarning ertangi kundagi huquqiy holatini ham hisobga olgan holda qurilishi lozimki, bunda mustaqil suveren davlatning barpo etilishini davom ettiruvchi kattalar nazarda tutilmog‘i kerak. Shu sababli yoshlarni shunchaki "qonunning formal talqini" bilan tanishtirib qolmasdan, ularga birmuncha alohida tusdagi masalalarning hal etilishiga asos bo‘ladigan asosiy huquqiy tamoyillar to‘g‘risida ham tasavvur berilishi kerakligiga jiddiy e'tibor berilishi bejiz emas.
Rivojlanib borayotgan demokratik jamiyat sharoitida, yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, yosh insonlarning yuksak ijtimoiy-huquqiy faolligini shakllantirish, ularning turli huquqbuzarliklarga qarshi, qonunchilik va huquqiy tartibotni mustahkamlash uchun kurashda mustaqil ishtirok qilishiga erishish g‘oyat muhimdir.
Yoshlarni huquqbuzarliklarga qarshi qonunlarda belgilangan tartibda kurashishga o‘rgatish zarur. Bu ishda hokimliklar, kasaba uyushmalari, O‘zbekiston yoshlari, jamoat tashkilotlari, O‘zbekiston xalq-demokratik partiyasi faol ishtirok etmoqdalar.
Yangi insonni kamol toptirish va huquqiy tartibni ta'minlash yoshlar huquqiy tarbiyasining umumiy vazifalari hisoblanadi. Biroq huquqiy-tarbiyaviy faoliyat samaradorligini oshirish manfaatlari bunday faoliyat yo‘nalishlari va mazmuni haqida yanada batafsil tasavvur hosil qiladigan birmuncha alohida vazifalarning ham ajratib ko‘rsatilishini taqozo etadi. Ular quyidagilardir: