Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртлари талабалари



Download 9,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet51/70
Sana03.04.2022
Hajmi9,88 Mb.
#526811
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   70
Bog'liq
Bozor iqtisodiyoti asoslari (M.Rasulov)

ТАДБИРКОРЛИК ШАРОИТЛАРИ
Тадбиркорлик цивилизацияли тарзда ш аклланиш и ва 
шу асосда ривожланиши учун маълум шароитлар талаб 
этилиб, буларни турт кусмга булиб куриш мумкин: и к ^ и - 
содий, сиёсий, рухий ва ю р и д и к асослар. Булар а й н и
вак^да омиллар булиб хизмат кулади.
Ицтисодий омиллар. Т ад би рко р ли к ш ароитлари д е - 
ганда аввало эркин ик^исодий тарак;куётни туш унам из, 
яъни бу бозор иктисодиёти м охиятидан келиб ч и кдди - 
ган эркин иктисодий фаолият, демократик ицтисодиёт ш а- 
роитидир. Маъмурий таъсирдан холилик, буйрук, ва м аж - 
бурийликнинг тубдан йук; к;илиниш и туфайли тад б и р - 
корликка йул очиш мумкин. Ч унки булар б и р -б и р и н и
инкор куладиган шароитлардир.
Тадбиркорликда нима иш лаб чикдриш , кднча ва к д н - 
дай иш лаб чикдриш, ишлаб чик,арилган товарни к;аерда, 
к,айси бахода сотиш эркин холда бозор таъсири ости д а 
Хал 
к;илиниши керак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Эркин ф аолият аввало ресурсларга булган муносабатда 
ифодаланиб, зарур восита истаган микдорда, хохлаган хил- 
д а мак,сацга мувофик* тарзда о ли ниши керак. Буларнинг хам- 
маси эркин бозор ш ароити асосида амалга ошади. Тадбир- 
кор бозордаги талаб ва таклиф таъсири, уларнинг мувоза- 
н ати талаби асо си д а харакат кдлади. Бахо эс а эркин 
ш аклланиб, талаб ва такли ф мувозанатининг натижасида 
юзага келади, у доим о узгарувчан булади. Тадбиркор тар- 
моктанлови, фаолият сохаси танловида тУла эркин булмога 
зарур. Уз капиталини цаерда, цандай, нима учун ишлатиш- 
ни тула мустацнллик билан хал кдлади. У факдт бозор учун 
иш лаб, талаб ва таклиф , эркин бахо таъсирида булиши ке­
рак.
Эркин ицгисодиётни узбуларманчилик деб тушунмас- 
л и к зарур. Чунки тадбиркорликдаги мустациллик жами- 
я т талабига мос холда, жорий цонун, цоидалар талаби 
асосида.хамда мавжуд белгиланган хукук, ва мажбурият- 
лар асосида амалга ош ади.
Э ркин ицтисодиёт т а р а к ^ ё т и , уз навбатида, асослар- 
га эга булиб, бу аввал о кун ш аклли м улкчилик ва рацо- 
бат шароитларининг яратилишида ифодаланади. Утиш дав- 
рида иктисодий асо сн и н г негизини давлат мулкини хусу- 
сийлаш тириш , м улк н и давлат тасарруф идан чицариш
таш кил этади. Т адбиркорли кн и н г ш аклланиш и ва унинг 
такдири шу ж ар аён га, унинг услубиг'а, тезлигига, хаж- 
мига ухшаган мухим томонларига бокликдир. Ш унинг учун 
хам м улкнинг хусусийлаш уви, унинг я к к а ш акллилиги 
хукмронлигига бархам бериш тадбиркорлик ривож ининг 
асосидир.
Маълумки, мулкнинг хусусийлаш жараёни аралаш икти- 
содиётни юзага келтириш билан тадбиркорликка йул оча- 
ди. Хусусий тадбиркорлик, биринчи навбатда, оз хажмли 
капитал талаб этадиган, тез фойда келтирадиган тармок;- 
ларда ривожланади. Бу эса майда корхоналарнинг авж оли- 
ши, бандлик ва хал к, истеъмоли муаммоларини хал цилишда 
жуда кул келади. Х озир республикамиз ш ароитида бу жа- 
раённинг ахамияти чексиздир. Олдин бу савдо-тижорий, 
умумий овцатланиш , хизмат курсатиш тармок,лари каби- 
лардан бош ланиб, Уз навбатида, майда иш лаб чикдришга 
утади.
Хусусийлаштиришнинг кейинги к^исми урта, катга кор- 
хоналарни уз ичига олиб, асосан хиссадорлик, корпоратив
www.ziyouz.com kutubxonasi


усуллар билан амалга ошади. Бунда аввало ёпик, сунгра очик; 
акцияли жамиятларни таш кил этишга Утиш мак;садга м уво- 
ф икбулади.
М улкни хусусийлаштириш айни вакд'да тад б и рко рл и к 
учун зарур булган ракобат ш ароитларини яратиб б ерад и . 
Ш унга кура нодавлат мулкларининг шаклланиши хуж алик 
со^асидаги монополлашувнинг олдини олиш билан б и р га - 
ликда олиб борилиши зарур. М онополияга к,арши кураш иш
ва тадбиркорлик шароитларининг яратилишвда ракрбат асосий 
таъсир курсатиши керак. Тадбиркор учун хужалик ю ри ти ш
ракобат курашини олиб бориш деган суз. Ишлаб чик,ариш
ташкил этилар экан, демак, ракобат курашига эътибор б е- 
риш зарур, яъни ижтимоий истеъмолга тугри келм айдиган 
ва бозор томонидан сициб чикдрилаётган *одисани э ъ т и - 
борга олмаслик ва шу асосда иш н и таш кил этм асл и кн и н г 
иложи йу*. Хар бир товар буйича агарда куп микдорли и ш ­
лаб чикдрувчилар булмаса, р акоб ат *ам булмаслиги м ум - 
кин, яъни монополия ракобатни сундиришини ю кори да 
кУриб Утган эдик. Рарбдагиларнинг фикрича рацобат ш аро- 
ити булиши учун одатда кам ида 8—15, лекин 4—5 д а н к а м
булмаган микдорда бир хил товар ишлаб чик,арувчилар б ули­
ши талаб этилади.
Тадбиркорлик учун инфраструктуранинг ривожи тал аб
этилади. Чунки ишлаб чщ ариш ресурсларини кдердан, кдндай 
усулда олиш номаълум булса, кредитга ишонч булмаса, т о ­
вар харидорлари номаълум булса, реклама булмаса ва алокд 
воситалари паст даражада булса, бозор иктисодиёти тарак,- 
Кий этиш и мумкин эмас.
Сиёсий, рухий ва худудий омиллар. Сиёсий ом и лл ар - 
ни олсак, Президент Ислом К арим ов таъкидлаганидек, 
иктисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги таъм инланм ори 
зарур, бусиз тадбиркорлик ю зага келмайди. С и ёсий ва- 
зият тадбиркорликка кулай ли к яратиш и, яъ н и барк.а- 
рорлик, демократия ривож и ш ароитларини та ъ м и н л а - 
ши талаб этилади. И ктисодиётни 
р о я
ва сиёсатга борлик,- 
лигига бардам бериш ва таракки ёт учун хизмат кд л и ш га 
каратиш зарур.
Тадбиркорлик рухдяти \а м бозор ик^исодиётининг ш акл ­
л аниш и, унинг \аёти й таъ си ри дараж асига борлик. Ш у
вак,тгача хукмронлик килиб келган тенглик асосан и стеъ - 
мол тенглигини бидлириб келган. Бозор эса бундай т е н г - 
л икни инкор этиб, фак,ат и м ко н и ятл ар тенглигини и н о -
www.ziyouz.com kutubxonasi


батга олади холос. Ч у н к и бозор ик,тисодиёти ш ароитида 
хар бир киш и у зи н и н г хусусий иш ига эга булган холда 
б изн ес билан ш угулланиш хУКУКИга эга. Б озор тен г так- 
симотни кабул кулм айди, унда фаолият натижасига кдраб 
даромад таксим ланиш и асос булиб хисобланади.
Пироварддаги тадбиркорлик ривожидаги кием хукукуй 
асослар булиб, бунда шуни таъкидлаш лозимки, тадбиркорлик 
конун обруси мавжуд шароитда тарацкуй эта олади. Самарали 
таъсир этувчи хукукуй механизмни яратиш тадбиркорликка 
кенг йул очиш ва тадбиркорлик фаолиятида юз бериши мум- 
кин булган салбий томонларни камайтириш ва олдини олиш 
имконини тувдиради. Шунинг учун энг муху ми тадбиркорлик 
учун ХУКУКИЙ мухит яратищдир.
Тадбиркорлик учун ягона ^аракат майдони мавжудли- 
ги, ягона пул бирлиги ахамиятлидир. Мамлакатлараро икги- 
содий майдонда э р к и н иш тутиш, иктисодий битимлар 
тузиб иш куриш м ум кин. Бу бир давлат ХУДУДИ билан че- 
гараланмайди. Ш у иктисодий майдонда тадбиркорлик учун 
зарур булган шароит, яъни товарлар, пулларнинг эркин х,ара- 
кати, ресурсларнинг эркин о ними, капитал ва иш кучи оцими 
эркинлиги кабилар мавжуд булади. И ктисодий майдон за­
рур и н ф раструктурам эга булади, шу билан бирга ба^о, 
тарифлар шаклланиши умумийлиги булади. Лекин икгисо- 
д и й м айдоннинг д ои раси хар хил булиши мумкин. Маса- 
лан, Оврупа бозори бир неча Рарбий Оврупа мамлакатла- 
р и н и Уз ичига олади. Ш имолий Америка АКД1, Канада, 
М ексикани бирлаш тиради. Марказий Осиё хозирча Узбе- 
кистон, К рзогистон, К ургизистон худудларини бирлаш ­
тиради ва хоказо.
Тадбиркорликнинг мухим хусусияти уз-узини бошкзриш 
ва махаллий \о к и м и ят доирасида бошк,арилиши булиб, бу 
усул иктисодий федерализм дейилади. Бу айникса, АКД1, 
Германия, Россия, Бразилия каби мамлакатларга хосдир.
БИЗНЕС-ПЛАН
Бизнес-план мохияти. Тадбиркорликнинг асосий тар км- 
бий кусмларидан бири бизнес-пландир. Хар кдндай иш режа 
асосида булса мувафф акият келтиради. Олдиндан зарур 
Хисоб-китоблар кулиниб, имкониятлар тула эътиборга олин- 
са, уйлан]'ан иш устида тула тасаввур хосил кулинса, уни
www.ziyouz.com kutubxonasi


амалга ош иш ига ишонч хосил цилинади ва уни баж ариш
учун дадил киришилади. Бундай томонлар бизнес-иланда уз 
ифодасини топиши керак.
Бизнес-план нинг икки томонлама ахамияти булиб, бу ички 
ва таш к^ заруриятлардан келиб чикдди. Чунки у б и ри н чи - 
дан, тадбиркорликнинг Уз ички имкониятларини бахолай 
билишга, фаолиятнинг маъкул усулларини белгилашга ёр- 
дам беради ва шу билан бирга фак,ат тадбиркор учунгина 
эмас, балки корхонадаги барча хизматчиларда тула и ш он ч
турдиришга, иккинчидан, таш кд алоцалар Урнатишда хам
катга ёрдам беради. Банк, материаллар, энергия ва хом аш ё 
етказиб берувчилар билан ицтисодий алоцада булиш учун 
аввало реал хацикдтдан келиб чикдциган бизнес-план були- 
ши керак.
А йтиш мумкинки, б и зн е с-п л а н тадбиркорлик учун
зарурият булиб хисобланади. Х ар крндай корхонани т а ш - 
кил этиш сохасидаги фаолият реал, амалиётни Узида а к с
этадиган, барча иш турларини бажариш ни режали та ъ - 
минлай оладиган бизнес-план тузиш дан бош ланиш и к е ­
рак. Бундай план марказлаш тирилган ва умум хусусият- 
ларга эга булган собик; совет давридаги мавжуд м арк ази й
планлиликдан тубдан фаркде бор. Бизнес-план и м к о н и - 
ятлар асосида, ихтиёрийлик хусусиятидаги ф арц ларн и н г 
реал иш планидир.
Бу план цатьийликни и н ко р этади ва иш ж араён и да 
узгартирилиш и ва доимо а н и к ^ и к киритиб б о р и л и ш и
им кониятига эга булган, я ъ н и тадбиркорнинг м ах о р а- 
тини тула ифодаловчи бизнес-пландир.
Бизнес-план булажак корхонанинг фаолият хажми, ш у 
билан бирга иш курадиган соха хусусиятларига туча 6
оелик
Ходда тузилади. Шунга кура корхонанинг катга-кичикли- 
ги, кенгайиши мумкинлиги ва кдйси тармоккатааллукдили- 
ги бу планда уз аксини топиши керак. Чунки фаолиятдаги 
барча томонлар иш хажми ва иш сохдсига боклихдир. Ф аолият 
асоси булган махсулотхили, тури белгиловчи омил сифатида 
юзага чикдци. Ишлаб чикдришда ёки савдода иш куриш б ош - 
ка-бошкд технология ва ташкилотчиликни талаб этади. УПу- 
нингдек, ишлаб чикэдиш тармокдарини оладиган булсак, тук^- 
мачилик ва ун саноати кабиларнинг талаб ва хусусиятлари 
турличадир. Шунинг учун хам уларнинг бизнес-планлари бир 
хил булмайди.
Махсулот мураккаблиги хам бизнес-планга таъсир э т а ­
ди. У нинг даражаси юцори булса, корхонанинг и ч ки ва
www.ziyouz.com kutubxonasi


таш кл алоцаларининг мураккаблиги ош ади ва анча кенг 
булади, иш турлари ^аж м и *ам юцрри булади ва *оказо. 
Буларнинг барчаси албатга бизнес-планда уз аксини топи- 
ш и керак.
Бнзнес-планни тузишда ахборотнинг таъсирн жуда катта- 
дир. Бу аввало талаб, таклиф, молия кабиларга тааллуцли- 
дир. Мавжуд талаб хджми ва корхонанинг ишлаб чикдриш 
ва молиявий э^гиёж ларини аниклаш ахборотисиз бизнес- 
план мазмунсиз булади. Ишни умуман корхона очишдан 
олдин мак,садни аникдаш дан бошлаш талаб этилади. Чунки 
бизнес-план ва ф аолият шу мак,садни амалга ошувига кдра- 
тилган булади. М асалан, тикув корхонаси очилиш и кузда 
тутилган булсин, дейлик. Бунга аник,пик киритиш зарур. 
Чунки тадбиркорликка уйда тикилган кийимга талаб мав- 
жудлиги ва бу иш ни кенгайтиришга туртки булиши мум- 
кин. Лекин якка буюртма ёки оммавий буюртма асосида иш 
таш кил кдлинадими? Булар олдиндан аникданган булиши 
керак Чунки буларнинг мижозлари ва иш технологияси бир 
хил эмас. Я кка бую ртма фах;ат индивидуал мижоз учун ва 
якка кийим тикиш технологияси асосида таш кил этилади. 
Оммавий буюртма \а м магазинлар буюртмасига асослана- 
д и, лекин бунинг м иж ози аник, бир шахе деб булмайди, 
балки умумий харидор кдторидаги шахслар булади. Шунинг 
учун о;щиндан д оналаб ёки оммавий кийим тикиш корхо­
наси булишини белгилаб иш бошлаш талаб этилади ва ах- 
борот йикиш шу мак^садга эришиш йуналишида булиши ма*;- 
садга мувофикдир.
Талаб х,олатига боглиц ахборот тадбиркорликнинг и ш ­
лаб чикдрмок,чи булган товар ёки хизмат со^асини тан- 
лаш учун керак булади. Бундай ахборотни тадбиркор узи 
йигиш и ёки махсус таш килот, махсус журналларга му- 
рож аат кдлиш оркдпи олиши мумкин. Тармок, бирлаш- 
м алари, *укумат *исоботлари, илмий журнал мак;ола- 
лари кабилардан к,имматли ахборотлар олиш мумкин. 
Бозорнинг потенциал х^жми тугрисидаги маълумотлар 
маркетингга тааллуеди бизнес-план кисм ини асослашга 
ёрдам беради. Ш у б илан бундай ахборотлар рак;обатчи 
ф ирмалар, савд он и н г кУшимча ба^оси дараж аси, бозор 
^аракати ва усиш истикболи каби маълумотлар билан 
тулдирилиш и керак.
Ишлаб чицариш га оид ахборотни олсак, корхонанинг 
иш лаб чи^ариш ини белгилаш учун керак булади. Бундай
www.ziyouz.com kutubxonasi


ахборотни худди шундай м а^сул о т ети ш ти р аётган к о р - 
хон аларга бевосита мурожаат э ти ш йули б и лан о л и н с а
булади. Бунда албатга куйидагиларга эъти бор бериш за - 
рур: корх он ан и н г узига ёки с у б и о д р яд ч и кл ар га т о п ш и - 
риладиган и ш л ар х и ли , материал в а х о м аш ё м икдори ва 
баз^оси, уларни таъминловчи ф и р м а л а р н и н г ном и, м а н - 
зили, ж и^озлар ва улар билан таъ м и н л о вч и л ар т ^ р и с и -
даги тула маълумотлар, мез^нат р есу р сл ар и га оид м аълу- 
мотлар (иш *аки, з^унарлар хи ли , м и к д о р и , уларни т а й - 
ёрлаш и м к о н и яти ), бино ва и н ш о о тг а тааллукли ту л а 
м аълумотлар, устам а харажатлар — мах,сулот, боц щ арув 
хараж атлари, электр ва сув каби хараж атлари. Б у н д ай
м аълумотлар тадбиркор ва и н в е с то р учун албатта к е р а к
булади.
Молиявий ахборот булажак корхон а ф аолиятининг м о- 
лиявий томонларини бадолаш учун зарурдир. Булажак кор- 
хонани куриш , ишга солиш, бош лангич даврда м олиявий 
куллаш ваум ум ан сарфланган сарм ояларни кдйтариш б и ­
лан бирга лойихднинг рентабелликдаражаси ани^ланади.
Янги корхонанинг з^аётийлигини белгиловчи уч гурух, 
молиявий курсаткичлар мавжуд: 1) биринчи уч й и л л и к 
учун даромад ва харажат истик,боли, 2) шу муддат и чи да- 
ги накд пул истик;боли, 3) ж орий вак;тдаги корхон ан и н г 
баланс хусоботи ва корхонанинг келажак бир йилга мулжал- 
ланган актив (фаол) ва пассив (суст) ^олати баланси (б а ­
ланс плани).
Бизнес планни тузиш тадбиркорнинг маълум вак,тини, 
тажрибасини, бундай иш гатайёргарлик даражасини талаб 
этади. Бу зарур нарса, унинг учун вак^ ва билимни аяш
ярамайди.
Бизнес-план нинг тахминий тузилиш и хакдда шуни ай - 
тиш мумкин: бу асосан 4 кисмни уз ичига олади: умумий, 
ишлаб чи^ариш плани, маркетинг плани, таш килий план, 
молиявий план.
У мумийга титул 
sa p a F H , 
к и р и ш к у с м и , тарм окдаги 
а*вол та^лили, такдим этилаётган л о й и ^ а м охуяти, ха- 
тарлик ба^оси ва кушимчалар киради. Титул варагида ф ир- 
м анинг т^ л а ном и ва мазмуни, та д б и р к о р н и н г исми ва 
уй телефони, такдим этилаётган л о й щ а н и н г киск;ача м о- 
з^ияти, лойиз^анинг ялпи к,иймати каб и л ар курсатилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Шу ерда кузда ту ти л ган cap моя м анбалари, яъни акция 
чицариш , заём вабоищ алар курсатилиши мумкин. Албат- 
та хужжатда келтирилган маълумотлар сир сакданиши кайд 
кдлинади. Бу тад б и р ко р н и н г роясини хим оя этиш учун 
керакдир.
Кириш кисми к,иск,а ва аниц булиб, у инвесторда кдзи- 
К,иш уйрота оладиган даражада булиши керак. Чунки и н ­
вестор шу ж ойи б илан таниш иб, бир ф и крга келиш и ёки 
акс холда бутун б и зн ес-п л ан н и тулирича кУриб чициш га 
мажбур булади. К и р и ш цисмида таш кил этилаж ак корхо- 
на ним а билан ш урулланиш и, к,анча пул сарф этилиш и, 
махсулотга булган талаб цандай булса тадбиркор муваф- 
фак,ият к,озониши мумкинлиги каби тушунчаларни аник,, 
тушунарли равиш да к,иск,а кдпиб ёзилади.
Тармокдаги ахвол тахлнли янги корхона 
f o h c h
билан 
борлаб хим оя этилади. Рацобат кураш идаги янги корхо- 
нанинг им кониятлари, унинг махсулоти такдири шу кор­
хона ф аолият курсатадиган иш лаб чицариш ахволидан 
келиб ч икд ш и аник; курсатилиши керак. Бунда тармокда- 
ги жорий ахвол, ривож ланиш мазмуни, ракдблар ва улар- 
нинг янги корхонага муносабати таъсири кабиларга эъти- 
бор берилади. Ш у б илан бирга янги корхона махсулоти 
айнан цайси истеъм олчиларга царатилганлиги, аник; бо- 
зор сегмента курсатилади. Бу тармокдинг истицболи хуку- 
мат хисоботи, тарм окдар бирлашмаси хисоботларига асос- 
ланган холда курсатилиш и х,ам ахдмиятлидир. Чунки ин- 
весто р л ар т е з р и в о ж л а н а ё т г а н т а р м о ц л а р га сарм о я 
куйиш ни маъкул курадилар.
Лойиха мохиятида инвесторнинг корхона кдйси йуна- 
лишдалиги ва хаж м ини билиш учун махсулот ёки хизмат 
турини тУла курсатиш , фирманинг цандай биноларга жой- 
лаш иш и, кдйси мутахассислар кераклигига о ид маълумот­
лар келтирилади.
Хатарлиликни бахолаш янги корхоналар учун хам зару- 
рий талабдир. М аълумки, янги бизнес жуда куп тусик^тар- 
ни, цийи н ч и л и кл арн и енгиб бориши даркор. Буларнинг 
олдини олиш учун стратегия га эга булиш зарурдир.
Б и знес-планнинг мазмунини курсатувчи асосий кдсм- 
лари м олия, м ар к ети н г, ишлаб чик,ариш, таш ки ли й
t o
­
m o
нлардан иборатдир. Корхона — фирманинг умумий фа- 
олияти шу со халар ф аолияти йириндисидан таркиб то- 
пади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Умумий кием
Ишлаб чица- 
риш плани
Маркетинг
плани
М олия плани
Ташкилий
план
ГЪ пуп варага
1. Корхонада
бажариладиган
ишлар
I. Ички омил- 
лар
1.Даромад ва 
харажат \ак?
1

даги маълумот
I. Мупкшакли 
ва корхона тури
2. Кирши |фю- 
ми
2.Субподряд-
чиклар
2.Ташки омил- 
лар
2.Н акд пул 
прогнози
2 Рафариэт ва 
ташкилий ту- 
зилма
З.Тармок; тах- 
лили
3.Ишлаб чи- 
к э р и т ж и\оз- 
лари
3. Янги товар 
хизмат хусу- 
сияглари
3. Баланс пла­
ни
3. Корхона 
жойлашуви
4.Лойи*з мо- 
\ияти
4. Хом ашё ва 
материаллар
4. Бахр танлаш
4. Солнц ко- 
нунлари к$лла- 
нилиши
5.Хатарлилик
бахоси
5.Иш кучи
5. Сотиш тизи- 
ми
б.КУтимчалар
6. Бозор сег- 
менгацияси
Ишлаб чикариш плани. Агар корхона фаолияти ишлаб 
чикдриш содасига тааллук^и б^лса; иш лаб чихрриш плани 
тузилади. Бу кисмда ишлаб чикдриш жараёни узининг т^ла 
аксини тоииш и керак. Ишлаб чикдриш к^смлари бошкд 
корхоналар томонидан бажариладиган б^лса, субподряд- 
чилар аникланиб, улар хдкдда \а м т^ла маълумот б^лиши 
лозим. Айтайлик, субподрядчи ф и рм анинг номи, манзи- 
ли курсатилади. Субподрядчиларни жал б этишни асослаш 
зарур. Бунда уларнинг хизмат тури, ба^оси, олдинги кон - 
трактлари тУфисида маълумотлар кайд кдш нади .
Янги корхонанинг узи баж арадиган жараён б^йича 
ишлаб чикдриш ок,ими чизигини тузиш ва бизнес-план- 
да акс эттириш керак. Шу билан бирга ишлаб чик,ариш 
ж щ озлари, хом ашё, материаллар руйхати берилиб, улар 
билан таъминловчи фирмаларга ои д маълумотлар, бу во- 
ситаларнинг тахминий к;иймати курсатилади. Ш унинг- 
д ек, келаж акда зарурияти ту ги л ад и ган ж и ^о зл ар н и н г 
руйхати, иш кучи туррисида ^исоб-китоблар х;ам мазкур 
планга киритилади.
Башарти корхона ишлаб чикдриш билан борлик; булмай, 
бошкд содада фаолият к^рсатиши кузда тутилса, бундай 
*олда планнинг тузилиши бошк,ача булиб, узгача аталади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Масалан, товар муомалада, сотувда булса, “ Савдо плани” 
деб аташ мумкин ва бунта о ид жараён ва асосий хрдисалар 
Урин о лиш и керах. Шунингдек, планда товар сотиб олиш, 
товар захиралари даражаси ва омборлар жойлашуви, жараён- 
лар назорати тизим и кабилар курсатилади.
М аркетинг плани. У янги корхонанинг бизнес-плани- 
нинг мухим тар к и б и й к,исми булиб, мавжуд корхоналар 
учун \а м жуда зарурдир. М аркетингнинг вазифаси муваф- 
факуятли равиш да бозорни эгаллащдир. Бунинг учун авва- 
ло му^им ом илларни аниклаш зарур булиб, улар ташки ва 
ички ом илларни Уз ичига олади. Таш ки ва ички омиллар­
ни таз^лил кили ш маркетинг плани тузиш нинг бошлангич 
даври булиб ^исобланади.
Ташки ом илларнинг асосий хусусияти шуки, уларни тад- 
биркор узгартира олмайди. Икгисодий, демографик, мада- 
ний, технология ривож и, талаб ^аракати, мавжуд конун- 
лар амали. ракобат кураши, хом ашё ва материаллар такли- 
фи кабилар ташку омиллар здлсобланади. Ички омиллар молия 
ресурслари, кадрлар холати, таъминот, максад ва вазифа- 
лардан иборатдир.
М аркетинг п л ан и н и н г асосий элем ентларига келсак, 
булар умуман товар ва хизматларни такли ф эта олиш 
санъатида мужассамлашади. Товарнинг талабга мос кели- 
ш и, бадони тугри белгилай олиш , товар Утказа олиш 
йулларини т о п а б илиш , реклама и ш ини таш кил эта би- 
лиш кабилар бу санъатнинг натижалари булади. Масалан, 
ишлаб чикариш воситалари яратувчилар аникхаридорлар 
учун иш лайди. Х измат курсатиш со^асини олсак, бевоси- 
та иш лаб ч и к ар и ш жараёнида истеъмол этилади ва со- 
тищца воситачиларнинг кераги й у к Истеъмол буюмлари- 
ни харидорга сотиш эса бугунлай бошкдча шароит ва усудца 
амалга ошади.
Булар яхшилаб Урганилиб, та\иил этилгандан сунг унинг 
энг маъкул йуллари маркетинг планида уз аксини топиши 
керак. Зеро, п л ан расмиятчилик учун эмас, балки амалий 
харакат учун тузилади. Маркетинг эса гадбиркорлик фаоли- 
ятида такдирий жараёндир. Маркетинг плани тадбиркор- 
ликдаги стратегия ва тактикани белгилаб бериши ва унинг 
муваффакуятга эришувини таъминламоги лозим. Маркетинг 
плани амалда уч му^им саволга жавоб бериши керак: Хозир 
каердамиз? Кдерда булишимиз керак? Манзилга кайси йул 
билан ва кайси йусинда етишимиз мумкин? Демак, марке­
www.ziyouz.com kutubxonasi


тинг плани тадбиркорнинг ишончли ёрдамчиси, йулчи юл- 
дузи булиши керак. Тадбиркорнинг м аркетинг буйича уй. 
фикр ва мулохдзаларини цогозга туш ириш и уз тадбири учун 
жуда фойдалидир. Чунки маркетинг планининг фойдали май- 
да-чуйдаларигача эътиборга олинган х;олда тузилиши кела- 
ётган йилда керакли ечимларни амалга ош ириш га ёрдам бе- 
ради. Бу план таш кд ахволнинг узгариш ига олдиндан тайёр 
булиш им конини турдиради.
М аркетинг планига бозорда тадбиркорнинг узини к,ан- 
дай тутиши, бозор хщ атига кдндай муносабатда булиши 
кабиларга, у н и н г бозорга эъ ти б о р и н и уз ичига олган 
стратегия сифатида цараш керак. Ч ун ки бу нарсалар ф а- 
кдт инвесторни ва таъминловчиларни уз и га жал б этиш
учунгина зарур деб уйлаб булмайди.
Хулоса кдлиб айтганда, м аркетинг плани куйидагилар- 
ни, яъни: корхонанинг мацсад ва вазифаларини амалга оши- 
рувчи стратегиясини акс эттириш и, ун и н г асосини реал 
исботлар ва та^лиллар ташкил этиш и, унда барча мавжуд 
ресурслардан тула унумли ф ойдаланиш ни кузда тугиши, 
кузда тутилган мацсадларга эришишни таъминлайдиган таш- 
килий тузилмага эга булиши, истицболни эътиборга ола 
билиши, план матнида аницлик, цисцалик, сермазмунлик 
ва юзага келадиган узгаришларни кдбул кдла оладиган були­
ши, микдорийликка эга булиши ва аник, назоратни таъ- 
минлай олиш и керак.
Маркетинг планининг ижроси назоратни талаб этади. 
Бу план курсаткичларини диктат-эътиборда тутиш, яъни 
мах,сулот хиллари буйича сотув хджми, савдо агентлари ва 
минтакдцаги бунинг хдлатини кузатиш туфайли амалга 
ошади. Бунга тааллуцли х;ар кдндай ахборот тадбиркор­
нинг уз вак^ида стратегияни узгартиш х^мда зарур кэрор- 
га келиш ва фойдали чора-тадбирлар к^ллашга ундайди.
М аркетинг планининг бажарилмаслиги, аввало унинг 
нотурри тузилиш и ва катта нуцсонларга эга булиши би- 
лан боглик;.
Бундан маркетинг планини тузиш га катта эътибор би- 
лан ёндашув, х,еч цачон расмиятчилик, бефарк^икха йул 
куймаслик ва иккинчи даражали м асала деб царалмасли- 
ги маълум булади.
Молия плани. Бу план маркетинг ва таш килий планлар 
каби бизнес-планнинг му^им кдсми х^собланади. Лекин 
потенциал инвестор нуцгаи назаридан у алохдца уринэгал- 
лайди. Бунинг сабаби шуки, истик^ол я н ги корхонанинг за-
www.ziyouz.com kutubxonasi


рурлигига асосланади ва икписодий нук^гаи назардан булойиха 
кднчалик амалий эканлигани исботлайди.
Молия плани уч кусмдан иборат. Биринчиси, даромад ва 
харажат буйича умумий маълумот булиб, бу хеч булмаганда 
уч йилга тузилади, унинг биринчи йили ойларга булинади. 
Бунда сотув хаж м и, таннарх ва харажатлар моддама-модда 
келтирилади. Д аром ад 
солири
даражасини эътиборга олган 
Холда бу маълумот асосида корхонанинг келажак соф фой- 
дасини аникдаш мумкин.
И ккинчиси, накд пул туррисида келажак маълумоти 
булиб, бу хам кам ида уч йилга тузил ади ва биринчи йили 
ойларга булинади. Н акд пул мивдорининг ахамияти шун- 
дан и б о р атк и , пул туш ум ларининг мухлатлари турли 
булиб, накд пулга булган талабларни аникдаш учун ке- 
ракдир. М аълумки, даромад ойлар ва мавсумлар буйича 
пул тушумига кдраб бир хил булмайди. Купинча корхона 
хиссасига пул утказиш лар кечикиб туриши мумкин. Хат­
то товар-хизматлар хариди юк,ори даражада булса хдм да- 
ромадлар ^з вак^ида булмай иш хаку, элекгр ва сув, газ 
кабилардан фойдаланиш туловлари учун к,исман муддатли 
кдрзлардан ф ойдаланиш зарурияти тукилиб туради.
Молия п лан и н и н г учинчи кусми актив ва пассивлар, 
истик;болли ёки баланс планидан иборатдир. Бу планда 
корхонанинг акти в ва пассивларини курсатиш, ишлаб 
чик;аришни ривож лантириш учун гадбиркор ва унинг 
шериклари том онидан фойда к,исми ^з урнини тоиади. 
И нвесторнинг тутри ечимга келиши учун планда молия 
планига оид тахм ин, асосларнинг хам келтирилиши мак,- 
садга мувофикдир.
Шундай кулиб, молия плани тадбиркорлик учун кор­
х о н а — ф ирм а пулини к;аердан ва к;андай, к,анча олиши 
туррисида тула ахволни аникдаб бериши, шу билан бирга 
пуллар к,аерда, к,ачон ва кднча сарфланиш и туррисида тула 
тушунчага эга б^лиш имконини бериши керак. Шунда тад- 
биркор корхонанинг йил охирида молиявий ахволи кдн- 
дай булиши туррисидаги аникдикка эга б^лади. Молия пла­
ни ойларга тадсимланган х;олда тузилганлиги сабабли фир- 
мада жорий м олиявий назоратни амалга ошириш ва янги 
корхоналарга хос булган пул етишмовчилигининг олди- 
ни олиб бориш имкониятини турдиради.
Ташкилий план. Бу планда таш кил этилаётган корхо­
нанинг мулк ш акли, корхона хил и, рахбарият турку ми. 
ташкилий тузилиш , фаолият йуналиши, бино ва иншо-
www.ziyouz.com kutubxonasi


отларнинг жойлашуви, лукукий ва бош карув шакли, мулк 
шаклларига к^раб солик, к;онунларининг кулланиш и, чет- 
дан жал б этиладиган масладатчилар хизм ати кабилар уз 
урнини топади.
Мулк ш аклига келсак, у уч хил булиш и мумкин: мулк- 
нинг як к а эгалиги, бирлашма ва а к ц и я л и ж ам ият — х^с- 
садорлик мулки. Ташкилий планда булар аник; курсатила- 
ди. Агар бирлаш ма булса, шериклар ва келиш ув шартлари 
туррисидаги маълумот берилади. А кц и яли ж ам ият булса, 
асосий диссадорлар ва уларнинг асоси й капиталдаги кис- 
ми курсатилади. Сунгра к;анча акц и я чик,арилган ва ян а 
канча чик;арилиши кераклиги белгиланади. Д иректорлар 
кенгаши аъзолари дакида киск;ача маълумотлар берилади. 
Ш у билан бирга радбарият уртасида вази ф аларн и н г так;- 
симланиши, уларнинг маоши, мукофот ва кушимча тулов- 
лар кабилар таш килий план га киритили ш и керак.
Таш килий планда урин олиши кер ак булган кейинги 
Кием радбарият таркиби, янги ко рх о н ан и н г таш килий 
тузилмаси булиб, радбар дар том о н л ам а иш ончли, об- 
рУли булиши талаб этил ад и.
Одатда янги корхонанинг таш килий тузуми жуда од- 
дий булиб, барча бошк,арув иш ларини тадбиркорнинг узи 
бажаради. Иш дажми ортиб бориш и, корхон а ф аолияти 
кенгайиши билан муовинлар пайдо була бошлайди. Бундан 
к,атъи назар, таш килий планда барча бош карув вазифала- 
ри уз аксини топиш и, кадр сиёсати тугрисида тугри тасав- 
вур берувчи маълумот булиши керак. Т аш килий тузилмада 
дар бир ижрочи ва унинг аник, вазиф алари, бош ^а хизмат- 
чилар билан буладиган алок,аси курсатилади. И ш натижа- 
лари, ма^садли курсаткичлар иф одаланиб, бу оркали дар 
бир хизматчини фаолиятига б ад о бериш им кони турилади. 
Тадбиркор дар бир хизматчининг танлаш тамойилини бел- 
гилайди, ишловчиларнинг малакасини ош ириш усуллари- 
ни эътиборга олади.
Иш дажми ортиб бориши билан тадбиркор-радбар баъ- 
зи вазифаларни янги кабул киладиган хизматчиларга, ме- 
нежерларга бера бошлайди. Лекин барибир тадбиркорнинг 
асосий мижозлар билан буладиган алокани эътибордан к;ол- 
дирмай, бунда жуда эдтиёткорлик ва билим донлик, юз 
берадиган келиш мовчиликларни дарров олдини оладиган 
булиши талаб этилади. Ресурсларни так;симлаш, савдола- 
шувлар устида дам шуни айтиш керак. Ч ун ки барибир бу 
ишларда тадбиркорнинг узи асосий роль уйнайди. Демак,
www.ziyouz.com kutubxonasi


хар кдндай ташкилий шароитда хам мнжозлар билан булган 
алоца, савдолаш ув, ресурсларни тацсимлаш acocas тад- 
биркор зиммасида булади ва у доим о бу вазифаларни Уз 
дикдат-эътиборида тутади.
Т аш килий планда янги корхонанинг бошцарув ва таш ­
килий тузилм аси кдйси йуналишларга кдратилганлиги уз 
урнини олиш и керак. Булар ишлаб чикдриш, махсулот- 
ни со ти ш ва б озорга эътибор б ер и ш д ан иборатдир. 
К у п и н ч а тад б и р к о р л ар , аксар и ят я н ги тадбиркорлар 
м аркетинг ва товарларни сотиш ни бир хил нарса деб 
тушунадилар. Бу хато булиб, кунгилсиз холатларга олиб 
келиш и м ум кин. Чунки сотиш сотувчининг асосий маса- 
ласи булса, м аркетинг харидорнинг эхтиёжидир. Фак,ат 
ишлаб чикдриш ва сотишга эътибор бериш йули билан 
даромадни купайтириш га интилиш албатга юцори рацо- 
батли б о зо р ш ароитида катта кдейинчиликларга олиб 
келади. Ч унки истеъмолчи узининг талабига мос товар 
ва хизм атларни сотиб олишга харакат кил ад и. Ш унинг 
учун иш лаб чикдришгагина эътибор берган корхона таш ­
килий ж ихатдан шаклланмаган хисобланади. Сотувгаги- 
на эътибор берадиган корхона маркетинг билан савдо- 
нинг вазиф аларини аник^амаган булади.
Ш унинг учун тула ташкилий тузилмага эгалик корхо- 
на-фирма ва тадбиркордан ишлаб чицариш, сотиш ва бо­
зорга биргаликда асосий эътибор беришни талаб этади.
Т а ш к и л и й п л ан га киритиладиган ва ян ги корхона 
о ч и ш н и н г тай ёр гарл и к давридаги э н г мухим ечим лари- 
дан ян а бири корхонани жойлаштириш танловидир. Авва- 
ло бу к о р х о н а хусусиятига б о т и к , булиб, иш лаб чица- 
риш ёки х и зм ат курсатиш эканлиги билан белгиланади, 
айтайлик, савдо корхонаси булса, куйидаги омиллар эъти­
бор га олинади:
1) И ж ара шартлари.
2) Ахоли гавжумлиги, уларнинг харакати.
3) Т ран сп орт кдтнови, бекат мавжудлиги.
4) М а ш и н ал ар н и н г тухташ ва туриш и учун махсус 
жойлар борлиги.
5) К ^ш нилар ва улар кимлар.
6) А троф ахоли истеъмоли хусусияти.
Ш уларни акс этган х°лат харитаси тузилиб, планга 
тикилади.
Иш лаб чикариш корхонаси булса, бошк,ача талаблар 
куйилади. Бунда мехнат ресурслари холати, буюртмачилар
www.ziyouz.com kutubxonasi


ва таъминотчиларгача булган масофа, омборлар мавжудли- 
ги кабилар асос булиб хисобланади.
Умуман, корхона кдйси хусусиятда, сохада булмасин, 
жой танлашда барча омилларни ва барча томонларни имко- 
ни борича т^ла хусобга олишга харакат килиш и керак. Чун- 
ки корхона ф аолияти учун кандайдир би р мухим худудий 
ж щ атдан номаъкул булса, албатта катта кунгилсизликлар 
юзага келиши мумкин.
Мулк ш аклидан келиб чикддиган корхон алар учун 
хук,укий шакл муаммоси мавжуд булиб, бу хам бошида- 
н ок аниклаш ни талаб этади. А йтганимиздек, уч хил шакл 
булиши мумкин: якка мулк, б и рлаш м а мулк, акцияли 
жамият. Булар бир-бирлари билан м улк тури, мулк эга* 
ларининг жавобгарлиги, корхона бунёд этиш харажат- 
лари, корхонанинг хаётий мухпати, м улкий бегоналаш 
ХУКУКгПари, молиявий манба, бош карув ш акллари, фойда 
ва зарарларни так,симлаш, янги капитал жал б этиш им- 
кониятлари кабилар туфайли такдосланиш и мумкин. Кор­
хонанинг хукукий шакллари бу ом иллар таъсирини эъти- 
борга олганда устунлик, афзалликларга эга ёки эга булмас- 
лиги мумкин. Ш унинг учун хам таш ки л и й структурани 
белгилаш да бу том онларга кагга эъ ти б о р бериб турри 
кдрорга келиш ахамиятлидир.
Ташкилий пландаги энг кейинги ки ем мулк шакллари- 
га боюшк холдаги солик кон ун ч и л и ги н и н г к^лланилиш и 
булиб, бунда ж орий мулк ш акли белгиловчи булади. Ма- 
салан, АКДИда с ол и к бошкармаси я кка м улкчилик корхо- 
наси ва улар эгасини фаркпамайди. Бундай корхоналар шах- 
сий даромад сифатида солик; тулайдилар. К уриниб туриб- 
д и к и , бу л ар с о л и к б у й и ча к о р п о р а ц и я л а р о л д и д а
устуворликка эга. Бирлашмалар хам бу сохада деярли якка 
хусусий корхоналарга Ухшайди. К о рп о р ац и ял ар эса икки 
хил соликлар, яъни: корпорация даром ади ва акциячилар 
даромади билан борликдир.
Юкорида бизнес-планнинг мазмуни, стратегияси, асо- 
сий кисм лари, х^р бир ки см и н и н г м азм ун и билан та- 
нишдик. К уриниб турибдики, б и зн ес-п л ан н и тузиш янги 
корхона барпо килиш да жуда мухимдир. У, албатта маъ- 
лум вакт, гайратни талаб этади ва у иш бош ловчи тад- 
биркор учун б и рин чи йили а н и к й у н ал и ш булиб хизмат 
цилади.
Купчилик иш бошловчилар п ланлаш тириш га ахамият 
бермай, бизнес-план тузишга эринадилар ва уни кераксиз
16 — 

Download 9,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish