Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а


Санаш оркали туликсиз индукция



Download 16,21 Mb.
bet50/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Санаш оркали туликсиз индукция ёки оммабоп ин­ дукция (энумератив индукция) индуктив йул билан умум- лаштиришнинг шундай турики, унда бир синфга мансуб предметларнинг бир канчасида бирорта белгининг так- рорланишини кузатиш асосида, унинг шу синфга кирувчи барча предметларга хослиги хдкдда эхтимолий тарздаги хулоса чикарилади.
Санаш оркали туликсиз индукциянинг объектив асо- сини инсонларнинг куп йиллик хаётий фаолияти, авлоддан авлодга утиб келаётган турмуш тажрибалари натижалари ташкил этади. Масалан, ёз жуда иссик келганда, кдшда каттик совук булиши мумкинлиги, калдиргочларнинг жануб томонга учиб кетаётгани хавонинг совий бошлаганини билдириши ва шу каби хулосалар инсонларнинг об-хдвони узок йиллар давомида кузатишининг натижасидан иборат. Кишиларнинг кундалик хаётий тажрибасига асослан- гани, соглом акд юритишга хос хусусиятларни узида му- жассамлантиргани учун хам хулоса чикаришнинг бу
усулини оммабоп индукция деб аташади.
Оммабоп индукциянинг мухим хислатларидан бири ку- затилаётган холларга зид булган холнинг йукдигига ишонч хосил килищцир. Яъни бунда бирорта белгининг берилган синф предметларининг бир нечтасида такрорланишини кдйд этиш билан чекланмасдан, уларга зид булган холнинг йукдиги хам аникланади. Бу, одатда, оммабоп индукция асосида катьий хулосага келишдан олдин «Шошмай тур-чи, кани, яна бир текшириб курайлик!» деган фикрга суяниб иш кллишга ундайди, «Етги улчаб, бир кесиш»га чаклради. Ана шунинг учун хам оммабоп индукцияни халк донишмандлигининг намоён булиши турларидан бири, деб айтиш мумкин.
Оммабоп индукция асосланадиган белгиларнинг так- рорланиши хакикатан хам куп холларда, индуктив хулоса чикаришнинг бошка турларида булгани сингари, ходиса- ларнинг умумий хусусиятларини акс эттиради. Ана шунинг учун хам бу усул билан олинган хулосанинг чин булиши эхтимоли нисбатан юкорирок хисобланади ва унга таяниб кишилар уз фаолияти йуналишларини, амалга ошириш механизмларини белгилайдилар.
Оммабоп индукциянинг энг оддий умумлашмаларисиз дех- кончилик, халк хунармандчшшш, оддий хужалик ишларини ва шу кабиларни амалга ошириб булмайди. Масалан, Мирзо


Улугбек номидаги УзМУ кугубхонасвдаги китобларнинг кдвдай ахзолда эканлишни билиш учун (хулосавий билим х,осил кллиш учун) ундаги китобларнинг бир кдсмини - турли кдватлардаги, турли булимлардаги, турли жавонлардаги китоблардан бир канчасини олиб, текшириб к)фиш кифоя. Худди шунингдек, Узбекистан Республикаси Олий Мажлисига сайловлар олдидан округлардаш депутатликка номзодаар, сиёсий партияларнинг мавкелари хакида сайловчиларнинг бир клсмининг фикрини билиш (масалан, сурок, утказиш йули билан) асосида муайян хулосаларга келиш мумкин. Бу мисолларда мухркама оммабоп индукция шакли буйича курилган.
Кундалик хдётий тажриба, c o f j io m акл илмий билишнинг бошлангич асоси сифатида унинг куядиган дастлабки кадамларини, хдракат йуналишларини аниклашга ёрдам беради. Хусусан, фан уз тараккиётининг дастлабки боскд- чида эмпирик тадкикотлар угказади: объект устида угказа- ётган тажриба давомида тупланган фактларни тасвирлайди, таснифлайди, такрорланиб турувчи хусусиятларни аниклайди, ивдуктив умумлашмалар шаклидаги эмпирик конуниятларни шакллантиради. Бу эса, уз навбатида, урганилаётган объект хдкида турли хил гипотезалар куришга, ходисаларни олдиндан куришга, илмий башоратлар килишга ёрдам беради.
Шуни айтиш керакки, оммабоп индукциянинг хулосаси
билиш субъекта учун кулай фактларни санаб курсатишга асосланганлиги боис, у эх,тимолий, тахминий фикр булишдан юкорига ута олмайди. У кушимча текширишлар утказиш ни, мавжуд х,олатлар ва х,олларда предмет табиатининг узгаришини аниклаштиришни такозо этади. Чунки к,улай х,олларни, фактларни санаб курсатиш дастлабки индуктив умумлашмалар х,осил килишнинг зарурий шарти булса-да, уз холича етарли эмас.
Хусусан, бирорта белгининг бир туркум предметларда
такрорланиши вокеанинг кечиши билан боглик, тасодифий х,олат х,ам булиши мумкин. Албатта, зарурият билан богланмаган, уни у ёки бу даражада ифода килмайдиган тасодиф йук. Масалан, тажриба олиб борилаётган итга ёнида турган лампочка ёнгандан кейин овкат бериш бир неча марта такрорланса, бу итда шартли рефлекс х,осил булишига олиб келади. Бунда лампочка билан овкат бериш уртасидаги алока уз х,олича тасодифий деб олиб каралиши мумкин. Пекин у итда шартли рефлекснинг х,осил булиши билан бир тизимда олинганда заруриятни ифода этадиган такрорланиб турувчи х,одисага айланади.


Бу х,одиса ва умуман, бир жинсли предметларда так- рорланиб турувчи барча х,одисалар инсоннинг билиши жа- раёнида акл ёрдамида талкдн кдгаинади, «кдйта ишланади» хдмда «Бу такрорланиш зарурият, конуниятнинг ифодаси булиши мумкин», деган тахминнинг яратилишига олиб ке- лади. Умумий х,олда ифодаланган бу тахмин билишнинг кейинги боскдчида туликсиз индукция х,осил килувчи умум- лашманинг асосли булишини таъминлайдиган микдорий ва сифатий омилларнинг узаро таъсирининг кучайишига ва, демак, хулосанинг ишончлилик даражасининг ортишига олиб келади. Бунда сифатий омил белги такрорланиб турувчи х,одисалар мавжуд булган шароитнинг узгариб туришини так,озо этади. Узгариб турган шароитларда х,одиса белги- сининг такрорланиши унинг зарурий тавсифга эга эканлиги х,акдцаги ишончни орттиради. Ана шундай сифатий омил амал килган шароитда микдорий омил х,ам, бир турдаги х,олларнинг куп булиши (улар канча куп булса, умумлаштириш натижаси шунча яхши булади) х,олати хдм мавжуд булса, хулосанинг чин булиши эхтимоли ортади.
Юк,оридаги сайлов х,акидаги мисолга к,айтадиган булсак, с)фок, натижаларининг чин булиш эх,тимоли сифатий (рес- пондентлар тасодифан эмас, балки ах,олининг к,айси катла- мига мансублиги, ёши, жинси ва шу кабилар х,исобга олин- ган х,олда ажратиб олинса) ва микдорий (сифатий хдлат билан боглик равишда респондентлар сони куп булса) курсат- кичлар х,исобга олинган х,олда ортади, деган хулосага келиш мумкин. «Кузатиш шароитининг турли-туман булиши» (белги такрорланиб турувчи ходисалар шароитининг узгариб туриши) тушунчаси кузатиш объектининг хусусиятига караб турли хил нарсаларни: фазодаги, вактдаги, функциясидаги ва уларнинг аралашган х,олатидаги хилма-хилликни ифода этиши мумкин. Турли хил вариантларни хисобга олмаслик, купинча, оммабоп индукция хулосасининг хато булишига олиб келади. Масалан, утопик социалист Роберт Оуэннинг у кишиларнинг ижтимоий гурухларининг эх,тиёжлари, уларнинг яшаш шароитлари, фаолият турларининг хусусиятларини ва бошка катор ижтимоий омилларни х,исобга олмагани учун унинг Нью-Ланарк колониясида утказган социал эксперименти, кузатишлари натижаларини умумлаштириш асосида х,осил килган жамиятни социалистик асосда кайта куриш х,аклдаги хулосаси хато булган.
Оммабоп индукция буйича хато хулоса кузатилаётган х,олларга зид булган х,олни ^исобга олмаслик натижасида х,ам келиб чикиши мумкин. Бу куп учраган фактларни


тахдил к,ш ш ш га берилиб кетиб, бошк,а холатларниш мавжуд булишини унутган х,олларда тез-тез учраб туради. Шунингдек, оммабоп индукция зид холатлар хдкидаги фактларни кдсддан яширган ёки фактларни аввалдан уйлаб топиб куйган хулоса учун туплаган холларда хато нати-
жаларни беради.
Турли хил гаройиб нарсаларга ишониш окдбатида хосил килинадиган индуктив умумлашмалар, масалан, «куз те- гиш», «йулни мушук кесиб утса, ишнинг юришмаслиги»,
«тушда гушг куринса, як,ин кишилардан бирининг касал булиб колганлиги» хакидаги хулосалар хам купинча хак,ик,атга мос келмайди.
Шундай кдлиб, оммабоп индукция буйича олинадиган хулоса эхгимолий тавсифга эга оулади. Унинг чинлик да-
, ражасини ошириш учун юкорида курсатиб утилган методологик талабларга риоя этиш зарур, ана шундагина у тугри мухокама юритишнинг самарали воситасига айланади.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish