O’zgaruvchilar

Noravshan to’plamlar

Noravshan o’zgaruvchi tushunchasi. L. Zade noravshan o’zgaruvchi(NO’) tushunchasini quyidagi ushlik ko’rinishda kiritdi [1, 9]:

⟨α, U, G⟩,

bu erda α - NO’ning nomi;
U – universal to’plam(UT)ning aniqlanish sohasi;
G - U dagi NTning mumkin bo’lgan noravshan qiymatlariga (sematikasiga) chegaralarni tavsivlovchi NT;
U to’plamning fizik tabiatiga qarab NO’lar sonli va sonlimaslarga ajratilishi mumkin. U ⊂ R¹ qanoatlantiruvchi o’zgaruvchilarni sonli ozgaruvchilar deb ataymiz.
NTlarning asosiy qoidalari va ta’riflarini keltiramiz [1, 9, 11, 13, 14, 19, 20]. Har doim ham hodisalarni aniq qoidalar bilan tavsiflash mumkin emas.
Insonlar savollarga doim ham to`g`ri javob bera olmaydilar.
Agar inson sal kasalman desa, uning haroratining qandayligini bilib bo`ladimi?
Albatta yo`q!
“Yuqori”, “issiq” va “yengil”, “ko`tarildi” yoki “tushdi” kabi so`zlar lingvistik o`zgaruvchilar bo`lib, ularni bitta qiymat bilan aniqlab bo`lmaydi. Qoidalarni tuzishda bu tushunchalardan foydalanish noravshan mantiq deb ataladi.
“Tushadi” tushunchasi ham lingvistik o`zgaruvchi bo`lib, fond birjasini tavsiflovchi qoidalarda ishlatiladi. Lingvistik o`zgaruvchilardan foydalangan holda, foydalanuvchiga ortiqcha savollarni bermasdan, ba’zi ehtimolliklarning qiymatlarini hisoblash mumkin. Buning uchun lingvistik o`zgaruvchilarning qiymatlarini aniqlashtirish lozim.
Noaniq/Noravshan (fuzzy - ingliz atamasidan) obyekt, holat va hodisalarni noaniq, to`liq bo`lmagan, taxminiy, mumkin bo`lgan baholashlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday baholashlar ekspert fikr(mulohaza)larida shakllanadi [5, 28].
Ko`p muammolarni yechishda mazkur turdagi noravshan baholash, model, usul va protseduralardan foydalanilish zarurligi quyidagilar bilan belgilanadi [5, 28]:

• 
  obyekt va hodisalar to`g`risida aniq va to`liq axborotlarni olish imkoniyati yo`qligi;
  
• 
  murakkab obyekt va hodisalarning aniq, deterministik matematik modelini qurish imkoni yo`qligi yoki murakkabligi;
  
• 
  ayrim muommalarni yechishda parametr va hodisalarni aniq baholashlari talab qilinmaydi;
  
• 
  tadqiq qilinayotgan tizimlarning murakkabligi oshgan sari insonning ular to`g`risida aniq va shu bilan birga to`g`ri baholash (fikr, mulohaza bildirish) qobiliyati pasayadi, murakkablik belgilangan chegaradan oshgandan keyin esa baholashlarning aniqligi va to`g`riligi (ma’noliligi) bir biriga zid bo`lib qoladi.
  

Noravshan modellar egiluvchan (Soft computing - yumshoq hisoblash) modellar sinfining biri bo`lib quyidagi xususiyatlarga ega [5, 28]:

• 
  insonning odatdagi shaklda ifodalangan bilim va tajribalariga asoslangan bo`lib, ular ananaviy (aniq, qat’iy, deterministik) modellarga nisbatan egiluvchanligi;
  
• 
  dastlabki axborotlar aniqlikliklariga munosib bo`lgan masala yechimini topishga imkoniyat berilganligi va ularning real olamga ko`proq o`xshashligi;
  
• 
  soddaroq modellardan hamda soddaroq noravshan amallalardan foydalanish natijasida masala yechimining natijalarini tezroq topishi bilan farqlanadi.
  

Noravshan yechish usullari quyidagilarga asoslanadi:

• 
  sonli o`zgaruvchan yoki ularga qo`shimcha ravishda noravshan va lingvistik o`zgaruvchilardan foydalanish;
  
• 
  noravshan mulohazalar yordamida o`zgaruvchilar orasidagi sodda munosabatlarni ifodalash;
  
• 
  noravshan algoritmlar yordamida murakkab munosabatlarni ifodalash.
  

Noravshan to`plamlarning klassik va aniq to`plamlardan asosiy farqi ularning [mansub bo`lishi - mansub bo`lmasligi] oraliqda mansublik daraja qiymatlarining to`plam tushunchasi bilan (ha, yo`q o`rniga) ish olib borishidan iborat.