Davlatiy moliya

5. Takror ishlab chiqarish va moliya 

Insoniyat  hayot  kechirishi  uchun  oziq-ovqat,  kiyim-kechak,  uy-joy  va 

ijtimoiy sohani doimiy ravishda takror ishlab chiqarishi taqozo etiladi. Planetamiz 

aholisi  sonining  o’sishi  va  uning  urbanizatsiyalashuv  darajasining  ortishi, 

mamlakatlar  ichidagi  va  ular  o’rtasidagi  qarama-qarshiliklarning  kuchayishi, 

ilmiy-texnika taraqqiyotining rivoj-lanishi qator omillar ta’siri sharoitida  “hayot 

kechirish”ni  takror ishlab chiqarish ayrim davlatlar mustaqil yashay olishining 

---

28 

muhim sharti bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, xalqaro mehnat taqsimotining foydali 

tomonlaridan tashqari zararli jihatlari ham mavjud. Uning salbiy tomonlari  yuqori 

texnologiyali  ishlab  chiqarishlarning  notekis  taqsimlanishiga,  eng  boy-badavlat 

sanalgan mamlakatlarda moliyaviy kapitalning tobora ko’proq to’planishiga olib 

kelmoqda. Kambag’al va rivojlanish darajasi past bo’lgan mamlakatlar esa hamon 

xomashyo  qazib  chiqarish  va  qishloq  xo’jalik  mahsulotlari  yetishtirish  bilan 

shug’ullanishga majbur etilmoqda. Shunday bo’lishiga qaramasdan, har qanday 

sharoitda  ham  takror  ishlab  chiqarish  jarayonining  mazmuni  o’zgarmasdan 

qolayotir. Moliya, bank va baho mexanizmlari orqali foydaning asosiy qismi eng 

rivojlangan mamla-katlarda 

 

yig’ilmoqda va ularga kelgusida ham taqsimlashni 

o’zlari foydalariga hal qilishga imkon berayapti. 

Tarixiy  taraqqiyotning  aynan  shunday  sharoitlarida  takror  ishlab  chiqarish 

jarayonida  moliyaning  o’rni  va  ahamiyatini  chuqur  tasavvur  qilish 

O‘zbekistonning  bo’lajak  moliyachi  mutaxassisi  uchun  o’ta  zarur  sifat 

hisoblanadi.  

Takror ishlab chiqarish jarayoni o’z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi: 

  ishlab chiqarish; 

  almashuv; 

  taqsimlash; 

  iste’mol. 

Takror  ishlab  chiqarish  uchun  bu  bosqichlar,  albatta,  majburiy  yoki  shart 

bo’lib, ulardan hatto bittasi ishtirok etmasa, takror ishlab chiqarish jarayoni uzilib 

qoladi.  Uning  har  bir  bosqichlariga  bir  yoki  bir  necha  iqtisodiy  kategoriyalar 

xizmat qiladi. Kategoriyalarning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi 

bevosita  va  bilvosita  shakllarda  bo’lishi  mumkin.  Masalan,  baho  kategoriyasi 

tovar kategoriyasi singari almashuv bosqichida markaziy o’rinni egallaydi. Biroq, 

baho kategoriyasining ta’siri, takror ishlab chiqarishning bu bosqichida boshqa 

kategoriyalar  xizmat  qilishiga  qaramasdan,  iste’mol  bosqichida  bevosita 

namoyon  bo’ladi.  O‘zbekiston  sharoitida  davlat  moliyasining  ijtimoiy 

mo’ljallanganlik darajasi yuqori ekanligidan kelib chiqiladigan bo’lsa, taqsimlash 

bosqichida ularning roli nisbatan kattaroq ekanligi yaqqol ko’rinadi. Takror ishlab 

chiqarish jarayonining bu bosqichida (taqsimlashda) barcha ijtimoiy  manfaatlar 

va shunga muvofiq ravishda, jamiyatning barcha qarama-qarshiliklari namoyon 

bo’ladi. 

Iste’molga  ketadigan  jami  ijtimoiy  mahsulot  (JIM)dan,  birinchi  navbatda, 

takror  ishlab  chiqarishning  oldingi  (o’tgan)  tsiklida  foydalanilgan  mehnat 

qurollari va predmetlari qiymatini tiklash uchun mo’ljallangan qismi ajratiladi. 

Bu  qism  takror  ishlab  chiqarishning  yangi  tsiklida  ham  uning  shu  hajmda 

takrorlanishini  ta’minlaydi.  Qolgan  qism  mablag’larning  egasi  va  ishchilar 

---

29 

o’rtasida  taqsimlanadi.  Taqsimlash  nisbatlari  asrlar  davomida  shakllanib,  unda 

ishtirokchilarning har biri o’ziga tegishli bo’lgan qismni ko’paytirish maqsadida 

bir-birlari bilan doimiy qarama-qarshilikda bo’ladilar. Shunday qilib, jamiyatda 

yangidan  yaratilgan  qiymat  birinchi  taqsimlash  bosqichini  va  undan  so’ng  esa 

almashuv  va  iste’mol  bosqichlarini  bosib  o’tadi.  Takror  ishlab  chiqarish 

jarayonining har bir ishtirokchisi o’ziga tegishli bo’lgan daromadni quyidagi ikki 

qismga bo’ladi: 

  iste’mol fondi; 

  jamg’arish fondi. 

Lekin bu bosqichga qadar taqsimlash jarayoniga davlat aralashib, soliqlar, 

qarzlar,  sug’urta  to’lovlari    kabi  iqtisodiy  vositalardan  foydalangan  holda 

individual  va  jamoa  daromadlaridan  o’zining  hissasini  (o’ziga  tegishli  bo’lgan 

qismni) ajratib oladi. 

Qayd  etish  joizki,    daromadlar  qancha  qismini  olishning  chegarasini 

aniqlashda  jamiyat  ishtirok  etadi.  U  jamo-atchilik  tashkilotlari,  partiyalar  va 

shunga o’xshashlar orqali, qonunchilik va ijroiya hokimiyatini shakllantirish yo’li 

bilan davlat faoliyatining chegarasini aniqlashga harakat qiladi. O‘z navbatida, 

davlat  ham  o’zining  harakat  doirasini  (sohasini)  kengaytirishga  harakat  qiladi. 

Uning funksiyalari qancha keng bo’lsa, jamiyat a’zolari daromadlarining shuncha 

katta  summalariga  davlat  da’vogarlik  qiladi.  Shu  munosabat  bilan  iste’mol 

proportsiyalari (nisbatlari) ham o’zgaradi. Masalan, agar davlat maorif, sog’liqni 

saqlash,  ijtimoiy  ta’minot  xarajatlarining  kattaroq    qismini  o’z  zimmasiga  olsa 

(bizning mamlaka-timizda aynan shunday), bu narsa ishchi kuchining bahosida 

va demak, mehnat haqining darajasida o’z aksini topadi. 

Bu  jarayonda  ijtimoiy  iste’mol  fondlarining  hissasi  qancha  yuqori  bo’lsa, 

shaxsiy  iste’mol  fondlarining  hissasi  shuncha  past  bo’lishi  bilan 

xarakterlanadigan  tendentsiyani  tushunish  juda  muhimdir.  Moliya  nazariyasida 

takror  ishlab  chiqarish  jarayonida  davlat  ishtirokining  qiyosiy  samaradorligi 

xususidagi bahslar hali-hamon to’xtaganicha yo’q. Har bir davlat uchun ma’lum 

bir davrda mamlakat aholisi (alohida shaxslar emas, balki aholining keng qatlami) 

qancha boy bo’lsa, davlatning o’zi ham shuncha boy bo’ladi, degan tushunchadan 

kelib  chiqib,  aniq  tavsiyalar  ishlab  chiqmoq  maqsadga  muvofiq.  Chunki 

daromadning yuqori darajasi yuqori iste’mol talabini, sog’lomlashib borayotgan 

iqtiso-diyotni  vujudga  keltiradi.  Shunga  mos  ravishda  soliqqa  tortiladigan  baza 

(asos) o’sadi va  jamg’armalar hissasi oshadi. Jamg’armalar ssuda kapitalining 

asosini tashkil etib, o’z navbatida, ular kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga va 

ilmiy-texnika taraqqiyotiga o’z  ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. 

Hukumatlari  soliqlar  orqali  shaxsiy  daromad  miqdorlarini  chegaralab 

(cheklab)  qo’ygan  mamlakatlarda  iqtisodiyot  o’sish    bazasi  ham  torayishi 

---

30 

mumkin.  Taqsimlash  jarayoniga  davlat  aralashuvining  balanslashtirilgan 

chegaralari  buzilsa,  butun  takror  ishlab  chiqarish  jarayoni  ham  buziladi  (izdan 

chiqadi).  Agar  ijtimoiy  portlashlarning  oldini  olish  maqsadida  davlat  aholi 

kambag’al  qatlam-larini    qo’llab-quvvatlash  bo’yicha  qo’shimcha  ravishda 

majbu-riyatlarni o’z zimmasiga olsa, bu holda vaziyat o’zgarishi mumkin. 

Markazlashtirilgan  rejali  tizimni  bozor  mexanizmi  bilan  to’liq 

almashtirilganligi sharoitida eski taqsimlash tizimining saqlanib qolishi mumkin 

emas. Biroq yangi tizimni yaratishda iqtisodiyot tarmoqlari texnologiyala-rining 

holati,  tarkibiy  tuzilishi,  raqobatbardoshlik  va  boshqa  omillar  inobatga  olinishi 

kerak. Boshqa mamlakatlarning bu boradagi tizimidan ko’r-ko’rona nusxa olish 

noto’g’ri va bu o’zini oqlamaydi. 

 

Takror  ishlab  chiqarish  jarayonining  taqsimlanishini  tahlil  qilishni  tanlab, 

kapitalning  real  harakatida  faqat  moddiy  ishlab  chiqarish  sohasi  bilan 

chegaralanish  etarli  emas.  Bundan  tashqari,  kapitalning  milliy  chegaralarni  tan 

olmasligini  ham  e’tirof  etmoq  lozim.  Chunki  bunga  faqat  birja  va  bank 

sohalarining o’ziga xos xususiyatlari emas, balki transmilliy korxonalarning keng 

rivojlanishi ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. 

Taqsimlash jarayonida moliyaning roli va o’rnini ko’rsatish uchun JIMning 

o’rniga YaIMdan foydalanish mumkin. Bunda har ikki ko’rsatkichlar o’zlarining 

afzalliklari  va  kamchiliklariga  ega  ekanligini  e’tiborga  olish  lozim  bo’ladi.  

Masalan, YaIM tarkibiga mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy 

xarajatlar  kiritilmaydi.  Bir  vaqtning  o’zida  esa,  JIMning  tarkibiga  noishlab 

chiqarish  xizmatlari  kiritilmaydi,  xolbuki,  ularning  salmog’i  yuqori  darajada 

taraqqiy  etgan  jamiyatlarda  jamiyat  xarajatlarining  1/3  qismini  tashkil  etishi 

mumkin. Biroq taqsimlashning ko’pqadamli ekanligi inobatga olinadigan bo’lsa, 

JIM  ko’rsatkichi  yuqoridagi  maqsadlar  uchun  ma’lum  bir  afzalliklarga  ega 

ekanligi  ma’lum  bo’ladi.  Chunki  u  takror  ishlab  chiqarishning  muhim  sohasi 

bo’lgan moddiy ishlab chiqarish sohasini o’zida to’liqroq aks ettiradi. 

JIM quyidagi ikki asosiy qismdan iborat: 

  mahsulot  ishlab  chiqarishga  sarflangan  ishlab  chiqarish  vositalarining 

qiymati (mehnat qurollari va mehnat predmetlari); 

  milliy daromad (ishchi kuchi va qo’shimcha mahsulotning qiymati). 

Ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  uchun  o’z  mablag’lari  etarli  bo’lmagan 

sharoitda  davlat  subsidiyalaridan  yoki    bank  kreditidan  foydalanish  mumkin. 

Ularning har ikkalasi ham moddiy ishlab chiqarish sohasidan chetda shakllanadi. 

JIMning  qiymatidan  sarflangan  ishlab  chiqarish  vositalarini  tiklashni 

(amortizatsiya ajratmalari, materiallar, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar sotib 

olish, yoqilg’i,  elektroenergiyani xarid qilish ko’rinishlarida va h.k.) taqsimlash 

---

31 

jarayonlariga  kiritish  mumkin  emas.  Bu  tiklanish  takror  ishlab  chiqarishning 

uzluksiz zarurligi bilan belgilanadi.  

Agar moddiy ishlab chiqarish sohasini yagona  tizim sifatida qabul qilinsa,  

u holda keyingi qayta taqsimlash MDdan faqat soliqlarni to’lashga borib tugar 

edi. Biroq taqsimlashning real sohasida faqat davlat (soliq tizimi orqali) ishtirok 

etibgina  qolmasdan,  balki  xizmat  ko’rsatish  sohasi,  maorif,  sog’liqni  saqlash, 

bank tizimi va h.k.lar ham  qatnashadi. Davlat o’z daromadlarini shakllantirib,  

ular hisobidan, xususan, byudjet sohasining xodimlariga ish haqi to’laydi. Byudjet 

 

tizimida  ishlaydiganlar  esa,  o’z  navbatida,  Davlat  byudjetining  daromadlarini 

shakllan-tirishga  yo’naltirilgan  soliqlarni  to’laydilar.  Fuqarolar  o’zlarining 

shaxsiy  daromadlari  hisobidan  turli  xizmatlarning  haqini  to’laydilar,  sug’urta 

fondlariga  ajratmalar  (badallar)  qiladilar,  bank  kreditidan  foydalanganliklari 

uchun foizlarni qayta-radilar. Korxonalar turli xizmatlar ko’rsatish orqali  topgan  

daromadlari  hisobidan  ham    soliqlar  to’laydilarki,  ular  byudjet  daromadlarini 

shakllantirishga    yo’naltiriladi.  Taqsimlashning  tarkibiga  kiruvchi  barcha 

munosabatlar  ham  moliya  bo’lavermaydi.  Lekin  taqsimlashning  chegarasidan 

chetda moliya mavjud emas. 

JIMning ikkiga  bo’linishi bilan xarakterlanadigan taqsimlashning birinchi 

bosqichidan so’ng ikkinchi bosqich boshlanadiki, unga muvofiq MD jamg’arish 

fondi va iste’mol fondiga bo’linadi. 

Jamg’arish fondi ikki qismdan iborat bo’lib, uning bir qismi takror ishlab 

chiqarishni  kengaytirish  va  ikkinchi  qismi  esa  zaxira(rezerv)  fondlarini 

shakllantirishga  mo’ljallangandir.  Taqsimlashning  bu  bosqichida  moliyaning 

ishtiroki  iqtisodiyotga  davlat 

 

investitsiyalarini    kiritish,  davlat  rezervlarini 

shakllantirish va sug’urta fondlarini tashkil qilish orqali namoyon bo’ladi. Bunda 

tegishli  fondlarni  shakllantirish  bosqichi  bu  bosqichdan  oldinroq  amalga 

oshiriladi.  Lekin  bu  yerda  tegishli  navbatga  rioya  qilinmasligi  ham  mumkin. 

Chunki  barcha  daromad  va  xarajatlar  yil  boshida  tasdiqlangan  byudjet 

ko’rsatkichlari doirasida (chegarasida) amalga oshiriladi. Tarixiy taraq-qiyotning 

bugungi bosqichida deyarli barcha  

 

mamlakatlarda byudjet qonun kuchiga ega 

bo’lib,  bu  narsa  taqsimlash  jarayonining  qonuniyatlarini  o’rganayotgan  paytda 

daromad  va  xarajat-larning  ketma-ketligiga  e’tibor  bermaslikka  imkon  beradi. 

Ko’pchilik hollarda amaliyotda daromadlar hali yig’ilmasdan oldin xarajatlarning  

amalga  oshirilishi  sodir  bo’ladi.  Bunday  vaziyatlarda,  ya’ni  daromad  va 

xarajatlarning  muddatlari  bo’yicha  paydo  bo’layotgan  nomuvofiqlikning  oldini 

olish uchun (yoki shu muammoni hal etish uchun) davlat krediti mexanizmidan 

foydalanish mumkin. 

Jamg’arish  fondi  va  iste’mol  fondi  o’rtasidagi  nisbat  vaqt  jihatidan  ham, 

takror ishlab chiqarish jarayonining alohida olingan subyektlari (davlat bilan ham 

---

32 

birgalikda) o’rtasida ham  juda alohidadir. Iste’molning darajasiga texnologiya 

holati, kommunikatsiyalar, davlat tuzilmasi, partiya va harakatlarning obro’si va 

boshqa shu kabi ko’plab omillar o’z ta’sirini ko’rsatadi. 

Jamg’arish  fondi  va  iste’mol  fondi  o’rtasidagi  nisbatlarning  o’zgarishiga 

qarab qator xulosalar qilish mumkin. Masalan, iste’mol fondining etarli yuqori 

darajadasida  noishlab  chiqarish  sektorida  jamg’arishning  hissasi  ortadi  (ya’ni, 

shaxsiy  jamg’armalar  o’sadi).  Agar  MDda  iste’molning  nisbiy  hissasi  kamroq 

bo’lsa,  korpo-rativ  jamg’armalar  o’sadi.  Chunki  yaratilgan  MD  yangidan 

yaratilgan  qiymatdan  boshqa  narsa  emasdir.  Butun  takror  ishlab  chiqarish 

jarayonining negizida o’ziga xos tovar bo’lgan ishchi kuchi yotadi. Tovar sifatida 

ishchi kuchi o’zini takror ishlab chiqarish xarajatlaridan ortiq bo’lgan qiymatni 

yaratish  xususiyatiga  egadir. Bu  xususiyat  ishlab  chiqarishning  boshqa  tarkibiy 

qismlari bo’lgan mehnat qurollari va mehnat predmetlariga esa  xos emas. 

O‘z navbatida, istemol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy qismdan iborat: 

  ijtimoiy iste’mol fondlari; 

  shaxsiy iste’mol fondlari. 

Davlatlarda  ijtimoiy  va  shaxsiy  iste’mol  fondlari  o’rtasidagi  nisbat 

hokimiyat  tuzilmasiga,  an’analarga  va  h.k.larga  bog’liq.  Yaqin  o’tmishda  

kommunistik  yoki  sotsialistik  partiyalar  hukmronlik  qilgan    mamlakatlarda  

ijtimoiy iste’mol fondlari iste’mol fondlarining umumiy hajmida asosiy o’rinni 

egallagan.  Chunki  ijtimoiy  iste’mol  fondlari  orqali  davlat  maorif,  sog’liqni 

saqlash  va  ijtimoiy  yordam  ko’rsatish  jarayonlarini  moliyalashtirishni  tashkil  

etgan. 

 Ayni  zamonda    ham    ijtimoiy  hayotni  demokratlashti-rish  darajasi  yuqori 

bo’lgan  Shvetsiya,  Norvegiyada  yoki    neftga  boy  Saudiya  Arabistoni,  Quvayt, 

Birlashgan  Arab  amirliklari,  Bruney  sultonligi  kabi  ayrim  davlatlarda  ham  ijti-

moiy  iste’mol  fondlarining  iste’mol  fondlaridagi  salmog’i  katta.  Bozor 

iqtisodiyotiga o’tishning  o’ziga xos yo’lini tanlagan O‘zbekiston Respublikasida 

ham aholining ijtimoiy himoyasiga  iste’mol fondlarining katta qismi ajratilyapti.  

Demak,  yuqorida  bayon  etilgan  mulohazalardan  ko’rinib  turibdiki,  o’z 

zimmasiga juda katta ijtimoiy vazifalarni olgan davlatlarda  iste’mol fondlarining 

umumiy  hajmida  ijtimoiy  iste’mol  fondlari  asosiy  o’rinni  egallaydi.  Chunki 

ijtimoiy  iste’mol  fondlari  orqali  davlat  maorif,  sog’liqni  saqlash  va  ijtimoiy 

yordam ko’rsatish jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil etadi. Ijtimoiy iste’mol 

fondlarining  salmog’i  boshqa  mamlakatlarda  ham  nisbatan  yuqori  bo’lib,  bu 

fondlar  orqali  boshqaruv  xarajatlari,  mudofaa,  sanoat,  qishloq  xo’jaligi  va 

h.k.larni moliya-lashtirish qo’llab-quvvatlanadi.  

Shuni  ta’kidlash  kerakki,  ijtimoiy  iste’mol  fondlarini  shakllantirish  va 

ulardan  foydalanishni

 

moliyaning  ishtirokisiz

 

tasavvur  etib  bo’lmaydi.  Boshqa 

---

33 

iqtisodiy kategoriyalar bu jarayonda bevosita ishtirok etmaydi. Ammo bu holatni 

so’zma-so’z tushunish kerak emas. Chunki, masalan, buxgalteriya hisobi tizimi 

soliqlar va ajratmalarning hajmini aniqlashga sharoit yaratadi, baholar va amor-

tizatsiya  ajratmalari  tizimi  esa  foyda  summasiga  o’z  ta’sirini  ko’rsatadi.  Biroq 

ijtimoiy  iste’mol  fondlarini  shakllantirish  va  ulardan  foydalanishning  bevosita 

jarayoniga faqat moliya xizmat qiladi. 

Ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ishlatish asosan Davlat byudjeti 

orqali  amalga oshiriladi. Bu  fondlarning bir qismi  ijtimoiy  sug’urta va ijtimoiy 

ta’minot  fondlarini  shakllantirishga  sarflanadi.  Bozor  iqtisodiyoti  xos  bo’lgan 

dunyoning  ko’pchilik  mamlakatlarida  ijtimoiy  sug’urta  va  ijtimoiy  ta’minot 

fondlarini shakllantirishda o’zining to’lovlari bilan  ish beruvchilar va yollanma 

mehnat  xodimlari  ham  ishtirok  etadilar.  Oxirgi  holda  ijtimoiy  iste’mol  fondini 

shakllantirishga  shaxsiy  iste’mol  fondining  bir  qismi  yo’naltiriladi.  Shaxsiy 

iste’mol fondining qolgan qismi quyidagi ikki qismga bo’linadi: 

  shaxsiy jamg’arma fondlari; 

  iste’mol fondlari. 

Shaxsiy  iste’mol  jamg’armasining  aynan  shu  ikki  qismi  tovarlarni  olish-

sotish bilan bog’liq operatsiyalarning to’laqonli faoliyat ko’rsatishi uchun tegishli 

sharoitni yaratadi. 

 Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’mol fondi va jamg’arish fondi o’rtasidagi 

nisbat hamda ularning  hajmi  davlatning rivojlanish sur’atini belgilab beruvchi 

muhim ko’rsatkichlar qatoriga kiradi. Agar davlat soliqlar ko’rinishida birlamchi 

daromadlarning  katta  qismini  o’z  ixtiyoriga  olib  qo’ysa,  u  shu  bilan 

iqtisodiyotning rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Bu yerda hamma narsa 

boshqaruv  organi  sifatida  davlatning  xususiyatiga  borib  taqaladi  –  uning 

xarajatlari  ortiqcha (davlat apparati xarajatlarini moliyalashtirish to’g’risida gap 

ketayapti), samarasiz (iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar qismi) yoki nooqilona 

(ijtimoiy  soha  xarajatlari  haddan  ziyod  qimmat  bo’lib,  ishchi  kuchining  takror 

ishlab chiqarilishini rag’batlantirmaydi) bo’lishi mumkin. 

Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, yaratilayotgan daromadlarning  30 foizdan 

ortiq  qismi  olib  qo’yilayotgan  davlatlarda  ishlab  chiqaruvchi  va  xizmat 

ko’rsatuvchilarda  iqtisodiy  o’sish  uchun  mablag’lar  yetarli  bo’lmay  qolishi 

mumkin. Shunday holatlarda davlat ishchi kuchini takror ishlab chiqarish bilan 

bog’liq xarajatlarning bir qismini o’zi hisobidan amalga oshirishi taqozo etiladi. 

Soliqqa tortish darajasi yuqori bo’lgan sharoitda soliqni to’lashdan bosh tortish 

tendentsiyasi kuchayishi tufayli soliqlarni undirish xarajatlari ham ortadi.