Davlatiy moliya



Download 10,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/540
Sana27.06.2021
Hajmi10,62 Mb.
#102874
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   540
Bog'liq
moliya umk sirtqi

Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni ta’minlash hamda 

davlatning funksiyalari va vazifalarini bajarish maqsadida markazlashtirilgan va 

markazlashtirilmagan  pul  mablag’lari  fondlarini  shakllantirish,  taqsimlash  va 

foydalanish  bilan  bog’liq  bo’lgan  iqtisodiy  (moliyaviy)  munosabatlar  moliya 

deyiladi. 

Moliyaviy 

munosabatlarning 

boshqa 


iqtisodiy 

munosabatlardan 

farqlanuvchi  xarakterli  belgilaridan  biri  shundaki,    ular  yordamida  amalga 

oshiriladigan YaIMni qayta taqsimlash jarayonida  oldindan ma’lum maqsadlarga 

                                                           

6

  Iqtisodiy  kategoriya  sanalgan  moliya  to’g’risidagi    qarashlarning  XVII  asrning  oxiridan  XIX  asrning  oxirigacha 



transformatsiyalanishi  S.Yu.Vittening  asarida  quyidagicha  ifodalangan:  “XVII  asrning  oxirlarida  “moliya”  so’zi    orqali 

davlatning  barcha  mulki  va  umuman  olganda,  davlat  xo’jaligining  butun  holati  tushunila  boshlandi.  Davlatning  ixtiyorida 

bo’lgan moddiy mablag’larning butun to’plami – uning daromadlari, xarajatlari va qarzlari -  ma’nosida bu so’z hozir ham 

tushunilayapti. Shunday qilib,  moliya haqidagi fanni davlatning moddiy ehtiyojlarini  eng yaxshi qondirish usuli to’g’risidagi 

fan deb aniq  belgilashimiz mumkin” (Qarang: Витте С.Ю. Конспект лекций о народном и государственном хозяйстве. – 

М.: Финансы и статистика, 1997. с.4).

 



20 

mo’l-jallangan turli pul mablag’lari jamg’armalari (fondlari) yaratiladi. Davlat va 

mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablag’lari 

fondlari  markazlashtirilgan  fondlar,  xo’jalik  subyektlari  darajasida  tuzilgan  pul 

fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi.  

Xo’jalik subyektlarining turli faoliyatlaridan olin-gan daromadlar hisobidan 

maxsus  pul  mablag’lari  fondlari  shakllantiriladi.  Ularni  shakllantirish  qat’iy 

ravishda reglamentatsiya  qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa 

moliyaviy munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgisi hisoblanadi. 

YaIMni  taqsimlashda  aholi  ham  ishtirok  etib,  ish  haqi,  tadbirkorlik 

daromadi,  dividendlar  va  qayta  taqsimlashning  boshqa  shakllari  ko’rinishidagi 

o’z hissalarini  oladi. Bundan tashqari majburiylik xarakteriga ega bo’lgan soliq-

lar va boshqa to’lovlarni to’lash orqali  aholi markazlashtirilgan pul mablag’lari 

fondini  shakllantirishda  ishtirok  etadi.  Aholi  daromadlari  va  xarajatlarini 

shakllantirish  va  foydalanish  bilan  bog’liq  bo’lgan  pul  munosabatlarining  bu 

tizimi ham moliyaviy munosabatlarning alohida sohasini tashkil etadi. 

Shunday qilib, quyidagilar moliyaning xarakterli belgilaridir: 

  qiymatning    tovar  shaklidagi  harakatiga  bog’liq  bo’lmasdan,  aksincha, 

real  pullarning  harakatiga  bog’liq  bo’lgan,  huquqiy  normalar  yoki  biznesni 

yuritish etikasiga asoslangan munosabatlarning taqsimlash xarakterda ekanligi; 

  pul  mablag’lari  harakatining,  odatda,  bir  tomonlama  yo’nalishga  ega 

ekanligi; 

  markazlashtirilgan  va  markazlashtirilmagan  pul  mablag’lari  fondlarini 

yaratish. 

Moliya  pul  munosabatlarining  ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Shuning  uchun 

ham  uning  roli  va  ahamiyati    pul  munosabatlarining  iqtisodiy  munosabatlar 

tizimida  qanday  o’rinni  egallaganligiga  bog’liq.  Bir    vaqtning  o’zida  moliya 

puldan o’zining mazmuni va bajaradigan funksiyalari bo’yicha farq qiladi. Agar 

pul  umumiy  ekvivalent  bo’lib,  uning  yordamida  umumlashtirilgan  ishlab 

chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari o’lchansa, moliya esa yalpi ichki mahsulot 

(YaIM) va milliy daromad (MD)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning iqtisodiy 

vositasi  (instrumenti),  pul  mablag’lari  fondlarini  shakllantirish  va  ulardan 

foydalanish  ustidan  nazoratni  amalga  oshirish  qurolidir.  Pul  daromadlari  va 

fondlarini  shakllantirish  yo’li  bilan  faqatgina  davlat  va  korxonalarning  pul 

mablag’lariga  bo’lgan  ehtiyojlarini  ta’minlash  emas,  balki  moliyaviy 

resurslarning sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshirish  moliyaning nima 

uchun mo’ljallanganligini belgilab beradi. 

Moliya  quyidagilar 

subyektlar  o’rtasida  vujudga  keladigan  pul 

munosabatlarini ifodalaydi: 




21 

  tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni realizatsiya 

qilish  jarayonida korxonalar o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari

  markazlashtirilgan  pul  mablag’lari  fondlarini  yara-tish  va  ularni 

taqsimlash  borasida  korxonalar  va  ularning  yuqori  organlari  o’rtasida  vujudga 

keladigan pul munosa-batlari; 

  byudjet  tizimiga  soliqlarni  to’lash  va  xarajatlarni  byudjetdan 

moliyalashtirish  davomida  korxona  va  davlat  o’rtasida  vujudga  keladigan  pul 

munosabatlari; 

   soliqlar  va  boshqa  ixtiyoriy  to’lovlarni  to’lash  jarayonida  davlat  va 

fuqarolar o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 

  to’lovlarni  amalga  oshirish  va  resurslarni  olish  jarayonida  korxonalar, 

fuqarolar va nobyudjet fondlari o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 

  byudjet  tizimining  alohida  bo’g’inlari  o’rtasida  vujudga  keladigan  pul 

munosabatlari; 

  sug’urta badallarini to’lash va zararlarni qoplash, sug’urta hodisasi ro’y 

bergan  paytda  aholi,  korxonalar    hamda  mulkiy  va  shaxsiy  sug’urta  organlari 

o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 

   korxona  fondlarining  doimiy  doiraviy  aylanishiga  xizmat  qiluvchi  pul 

munosabatlari. 

Pul  daromadlari  va  fondlarining  eng  asosiy  moddiy  manbai  bo’lib 

mamlakatning  MD  hisoblanadi.  MDning  hajmi  umumdavlat  ehtiyojlarini 

qondirish  va  ijtimoiy  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  imkoniyatlarini  aniqlab 

beradi.  Aynan MD va uning alohida qismlarining - iste’mol fondi va jamg’arish 

fondining  -  hajmini  hisobga  olgan  holda  iqtisodiyotning  rivojlanish 

proportsiyalari (nisbatlari) va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Xuddi shuning uchun 

ham MD statistikasiga alohida e’tibor beriladi. 

Moliyaning ishtirokisiz MDni taqsimlab bo’lmaydi. Moliya MDni yaratish 

va undan foydalanishning ajratib bo’lmaydigan bog’lovchi bo’g’ini hisoblanadi. 

Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga ta’sir etib, obyektiv xarakterga 

ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum bir sohasini ifoda etib, bazis 

kategoriyasiga mansubdir. 

Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasi ishtirokisiz faoliyat ko’rsata olmaydi. 

Tarixiy  taraqqiyotning  ma’lum  bir  bosqichiga  qadar  jamiyatning  ba’zi  bir 

ehtiyojlari  faqat  davlat  tomonidan  moliyalashtirilishi  mumkin.  Atom  sanoati, 

kosmik tadqiqotlar, iqtisodiyotning  yangi va ustuvor tarmoqlari, jamiyat uchun 

zarur bo’lgan sohalar (pochta, telegraf va boshqalar) ana shular jumlasidandir. 

Moliya  alohida  olingan  mamlakatlarda  ishlab  chiqarish  kuchlari 

taraqqiyotining  darajasini  va  ularning  xo’jalik  hayotidagi  makroiqtisodiy 

jarayonlarga ta’sir etish imkoniyatlarini ifodalaydi. 




22 

Mamlakat  iqtisodiyotining  ahvoli  moliyaning  holatini  belgilab  beradi. 

Doimiy ravishdagi iqtisodiy o’sish, YaIM va MD  miqdorlarining oshib borishi 

sharoitida moliya o’zining muntazamliligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. U 

ishlab chiqarishning yanada rivojlanishini va mamlakat fuqarolari hayotining sifat 

darajasining yanada ortishini rag’batlantiradi. 

Iqtisodiy inqiroz, ishlab chiqarish hajmining pasayishi, ishsizlikning ortishi 

sharoitida moliyaning holati ham yomonlashadi. Bu narsa, o’z navbatida, davlat 

ichki  va  tashqi  qarzlari  hisobidan  moliyalashtiriladigan  byudjet  defitsiti 

miqdorining kattaligida, pul emissiyasida, davlat qarzining ortishi va unga xizmat 

qilish bo’yicha xarajat-larning ko’payishida namoyon bo’ladi. Bularning barchasi 

inflyatsiyaning  kuchayishiga,  xo’jalik  aloqalarining  buzilishiga,  o’zaro 

noto’lovlarning  ortishiga,  pul  surrogatlarining  paydo  bo’lishiga,  barter 

bitimlarining 

ko’payishiga, 

soliq-larni 

byudjetga 

undirish 

borasida 

qiyinchiliklarning  kelib  chiqishiga,  davlat  xarajatlarining  o’z  vaqtida 

moliyalashtirilmasligiga, aholi keng qatlamlari turmush darajasining pasayishiga 

olib  keladi.  Shuning  uchun  ham  iqtisodiy  va  ijtimoiy  (sotsial)  munosabatlarda 

ishlab chiqarish real sohasining holati birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. 

O‘zining  moddiy  mazmuniga ko’ra  moliya  pul  mablag’-larining  maqsadli 

fondlarini ifoda etib, ularning yig’indisi, oxir oqibatda, mamlakatning moliyaviy 

resurs-larini  tashkil    etadi.    Mamlakat  moliyaviy  resurslari  o’sishining  asosiy 

sharti MD hajmining ko’payishidir. Bir vaqtning o’zida, “moliya” va “moliyaviy 

resurslar” bir-biri bilan bir xil tushunchalar emas. Moliyaviy resurslar o’z-o’zicha 

moliyaning  mohiyatini  aniqlab  bermaydi,  uning  ichki  mazmuni  va  ijtimoiy 

jihatdan mo’ljallanganligini ocha olmaydi. Moliya fani resurslarning o’zini  emas, 

balki    resurslarni  shakllantirish,  taqsimlash  va  foydalanish    asosida  vujudga 

keladigan 

iqtisodiy 

munosabatlarni 

o’rganadi. 

Bu 


fan 

moliyaviy 

munosabatlarning taraqqiyot qonunlarini tadqiq etadi. 

Moliya  bazis  kategoriyasi  hisoblansa-da,  ko’p  jihatdan  u  hukumat 

tomonidan amalga oshiriladigan  moliyaviy siyosatga ham bog’liq bo’ladi. 

Moliya – bu, eng avvalo, taqsimlash kategoriyasi.  Uning yordamida MDni 

ikkilamchi taqsimlanishi yoki qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. 

Moliyaviy  munosabatlarning ijtimoiy-iqtisodiy  mohi-yati  “Davlat kimning 

hisobidan  moliyaviy  resurslarni  oladi  va  kimlarning  manfaatlari  uchun  bu 

mablag’lardan  foydalanadi?”  degan  savolning  tadqiq  qilinishi  orqali  namoyon 

bo’ladi. 

Taqsimlash jarayonlari faqatgina moliya orqali emas, balki boshqa iqtisodiy  

kategoriyalar,  jumladan    baho,  kredit,  soliq  va  h.k.lar  orqali  ham  amalga 

oshiriladi. 




23 


Download 10,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   540




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish