Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

55 

library.ziyonet.uz/ 

 

usulining butun gʻazal doirasida faol qoʻllanishi oʻsha gʻazalning oʻzigʻa xos 

kompozitsion tur — musalsal gʻazal sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Musalsal gʻazal 

ichki tadrijiy takomilga ega boʻlgan yakpora va voqeaband gazalga oʻxshab ham 

koʻrinishi mumkin. Ammo musalsal gʻazal bilan voqeaband yoki yakpora gʻazallar 

orasiga tenglik alomati qoʻyib boʻlmaydi. Ya’ni, ular aynan bir turdagi gʻazallar emas. 

Musalsal, voqeaband, yakpora gazallar orasida quyidagicha tafovut mavjud. Albatta, har 

qanday voqeaband gʻazal zamirida muayyan syujet yotadi. Bu syujet «ma’lum bir fabula 

va hikoya ma’nosida emas, balki fikr va tuygʻularning bir-biriga mantiqiy ravishda 

bogʻlanib kelishligi» (M. Shayxzoda) tarzida tajassum topgan taqdirda ham, u ibtido, 

rivojlanish va intiho bosqichlaridan iborat boʻladi. Agar mana shu bosqichlar izchil 

silsilalardan tashkil topsa, gʻazal voqeabandlik bilan birga musalsallik ham kasb etadiki, 

bu yuksak san’at namunasiga aylanadi. Demak, barcha voqeaband gʻazallar musalsal 

boʻlavermaydi, ayni paytda, har qanday musalsal gʻazallar ham voqeaband boʻla 

olmaydi. Yakpora gʻazallar ham shunday. Qoʻyilgan masala matla’dan maqta’ga qadar 

tadrijiy usulda, misralar silsilasida rivojlantirilsa, poetik fikr va kechinmalarning bunday 

rivojlanishiga poetik obraz hamda boshqa badiiy vositalar ham hamohang boʻlsagina, 

gʻazal ayni paytda yakporalik (yaxlitlik) va musalsallik fazilatiga ega boʻladi. Musalsallik 

gʻazalning butun komnozitsiyasiga tegishli xususiyat. Shuning uchun, ayrim baytlarida 

tadrijiy takomil mavjudligiga qaramay, mustaqil baytli gʻazallar musalsal boʻla 

olmaydilar. 

 

Alisher Navoiyning «Yordin ayru koʻngul mulkedurur sultoni yoʻq, Mulkkim, sultoni 

yoʻq, jismedururkim, joni yoʻq» yoki «Jongʻa chun dermen: «Ne erdi oʻlmakim 

kayfiyati?» Derki: «Bois boʻldi jism ichra marazning shiddati» matla’i bilan 

boshlanuvchi asarlari musalsal gʻazalning klassik namunalaridir. Quyida Navoiyning 

musalsal gazallaridan birini tahlil etamiz. 

Doʻstlar, mahram deb elga roz ifsho qilmangiz, 

Boshingizga yuz balo kuch birla paydo qilmangiz. 

Fosh qilmang roz, chunkim asray olmay qildingiz, 

Oʻzgalardin asramoq bore tamanno qilmangiz. 

Ishq asrorigʻa til mahram emastur zinhor 

Kim. koʻnguldin tilga oni oshkoro qilmangiz. 

Chun koʻnguldur qalbu til gʻammoz, maxfiy rozni 

Jon harimidin bu ikkiga huvaydo qilmangiz. 

Chun koʻngul til birla mahram boʻlmadi, hojat emas 

Aytmoqkim, elga aidin nukta imlo qilmangiz. 

---