Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

56 

library.ziyonet.uz/ 

 

Sahv etib, chun roz durrin sochtingiz, nozim boʻlub 

Ohning dudin sahobu koʻzni daryo qilmangiz. 

Chok-chok aylab koʻngulni, tilni aylab yuz tilim, 

Tashlab itlarga, alarning yodi qat’o qilmangiz. 

Menda hijron dardiyu, yoʻq vasl, bore doʻstlar, 

Choraye gar qilsangiz, juz jomu sahbo qilmangiz. 

Chun Navoiy ishq rozin asray olmay qildi fosh, 

Otini roz ahli tummorinda insho qilmangiz. 

(«Badoye’ ul-vasat», 216-gʻazal) 

Gʻazal Navoiyning qarilik lirikasi mahsuli boʻlib, pand-nasihat mavzuida yaratilgan. 

Toʻqqiz baytdan iborat bu gʻazal sir saqlash madaniyatidan saboq beradi. 

 

U mavzu, gʻoya, mazmun jihatidan «Navodir ush-shabob» devonidagi «Kimsani dard 

ahli deb sirrimgʻa mahram ayladim» satri bilan boshlanuvchi gʻazalga juda yaqin. Qizigʻi 

shundaki, bu gʻazallarning boshqa xususiyatlari ham bir-biriga mutanosib: yaratilish 

davri, hajmi, vazni, lirik qahramoni bir xil. Ammo ular bir gʻazalning turli variantlari 

emas. Qiyosiy tahlil etilganda, ularniig har biri mustaqil va original gʻazal ekanligini 

tasdiqlovchi qator fazilatlar yuzaga chiqadi. 

 

«Kimsani dard ahli deb sirrimga mahram ayladim» gʻazali usluban gʻazalning sharhi hol 

tipiga mansub. Unda lirik qahramonning oʻz zamondoshlaridan biriga sirini izhor etgani 

va buning oqibatida boshidan kechirgan iztiroblari sharhlanadi. Bu gʻazalda esa lirik 

qahramonning hayotiy sarguzashti, uning oqibatlari emas, balki sir va sirdosh saqlash 

madaniyatiga oid hayotiy tajribadan kelib chiqqan tugal, qat’iy umumlashma, xulosalar 

didaktik uslubda ifodalanadi. 

 

Bu ikki gʻazalni bir shoir shuurida kechgan kechinmalarning tadrijiy takomili natijasi 

sifatida baholash, ularga bir-birining mantiqiy davomi sifatida qarash mumkin. Chunki 

shoirning hayotiy sarguzashtlar nihoyasida yetilgan xulosalari «Ey Navoiy, dema sirring 

kimsaga...» debon birinchi gʻazal maqta’ida boshlangan va ikkinchi gʻazalda toʻliq aks 

etgan. Bu holat «ikki gʻazal bir yoʻla yozilgan ekan», degan fikrni uygʻotmasligi lozim. 

Ular shoir hayotining bir davri — qarilik bosqichida, lekin turli fursatlarda, turli voqealar 

turtkisi bilan yozilgan boʻlishi ehtimol. Gʻazallarning biri «Navodir ush-shabob»dan, 

ikkinchisi «Badoye’ ul-vasat» devonidan oʻrin olishi ham balki shu bilan izohlanar. 

Doʻstlar, mahram deb elga roz ifsho qilmangiz, 

Boshingizgʻa yuz balo kuch birla paydo qilmangiz. 

---