Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

53 

library.ziyonet.uz/ 

 

Tasavvuf she’riyati bilan chuqur yaqinligi yoʻq Zaxiriddin Muhammad Bobur ham 

«Shahvatu nafs qaviy dushmandur». «Nafs yogʻisini magʻlub etgil», nafs «Dushmanedur 

agarchi oʻtru emas, Lek bir lahza sendin ayru emas», deya ogohlantirgan. 

 

Navoiyning «Chekib agyordin yuz javr...», deyishi, bu — «nafsi zolim»ga tegishli. «Yor» 

esa vujudi mutlaqdir. Nafsni yengish — «oʻzlik imoratin» buzish. Aks tarzda «Ne oʻzga 

xalqdin gʻayrat, ne oʻzimdin uyotim bor», deyish holatiga koʻtarilish imkonsizdir. 

Kechib koʻzdin yozay bir xatki, dahr ahligʻa koʻz solmay. 

Bu damkim koʻz savodidin qaro, koʻzdin davotim bor. 

Nega koʻzdin kechib «bir xat» yozish kerak? Faqat «dahr ahligʻa koʻz solmaslik 

uchunmi? Yoʻq, albatta. «Jon koʻzi» Yorni koʻrib, «Dil ondin xabar» bergach, husn shohi 

jon ichin-da joylashib, «koʻngilni arsh» aylaydi. Bu — botin koʻzning ochilishi: 

 

«Botin koʻzdir Doʻstii koʻrgan, Bu zohir koʻz yobondadur...» Koʻzdin kechish va «koʻz 

savodi»ga oid haqiqat asosan mana shu. 

 

Tilar koʻnglim xushi anqodin oʻtsa nori yuz vodiy, Muningdyok sayr etarga Qofdin ortuq 

sabotim bor. Bu ikki misrada fano vodiysiga sayr e’tiborda tutilgan. Chunki anqo 

qushidan ham «nori yuz vodiy»ga oʻtishga ahli fanogina qodirligiga Navoiyning oʻzi bir 

oʻrinda guvohlik bergan: 

Uruj istar esang bu dayr ichinda foniy oʻlgʻilkim, 

Malak uzra qadam bosib oʻtar ahli fano gustoh. 

Demak, she’r qahramonining anqo manzilidan ham «nori yuz vodiy»ga sayr etarga soboti 

yetarli. Axir, uniig koʻngli «fano kuchidin zoʻrbozu» istayotir. Gʻazalning soʻnggi baytini 

oʻqiymiz: 

Navoiy, bilki, shah koʻngli manga qayd oʻlmasa, billah, 

Agar kavnaynga xoshok chogʻligʻ iltifotim bor. 

Nihoyat bosh muddao gapirildi: shohning koʻngli shoirga moyilmas. Shuning uchun ikki 

dunyoga ham uning «xoshok choglig» iltifoti yoʻq. Professor A. Hayitmetov gʻazal 

shoirning yigitlik vaqtida yaratilganiga tayanib, oʻsha shoh «Navoiyga dushmanlik nazari 

bilan qarab, unga Hirotda kun bermagan zolim Abu Said edi. Uning davrida Navoiy 

Hirotda nihoyatda qiynalib, bir pulga zor boʻlib, turishga uyi yoʻq, yeyishga ovqati yoʻq 

holda yashaydi... Hirotdagi xushomadgoʻy feodallar podshoning Navoiyga 

munosabatining yomonligiii bilib, unga nisbatan yaxshi qaramaganlar. Natijada, shoir 

yuqoridagi gazalda tasvirlangan ahvolga tushgan va oxiri Hirotdan ketib qolgan», deb 

yozadi. Gʻazaldagi umumiy ruh, mistik kechinmalarning bagoyat quyuqligi, soʻz va 

---