Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

63 

library.ziyonet.uz/ 

 

zamirida ham mahbubaning faqat tashqi chiroyidai bahramandlik emas, balki oʻning 

ma’naviy olamiga yaqinlik, u bilan hammaslaklik, hamdardlik mujassam boʻladi. 

 

Koyingi baytdan mahbuba goʻzalligining muayyan qirralari va goʻzallik shavqidagi 

muhim kechinmalari ayonlashadi: 

Belingu la’ling xayoloti bila koʻnglum erur 

Ankabutekim, oning jon rishtasidin tori bor. 

Tasvir doyrasiga mahbubaga doir bel va lab, muhibga doir koʻngul obrazlari tortilgan. 

Ularning tasviri ankabut, jon rishtasi va tor obrazlari orqali yuzaga chiqarilgan. Badiiy 

mahorat har qanday dagʻal jism yoki yoqimsiz jooivorni nafislashtirish quvvatiga ega 

boʻladi. Navoiy gʻazaliyotida mohirona qoʻllangan bunday obrazlardan biri «ankabut»— 

oddiy hasharot oʻrgimchakdir. Bir qarashda, hech bir ijobiy xususiyati sezilmaydigan, 

xususan, nafis adabiyotdan yiroq bu jonivordan shoir lirik tasvirga xos qanday imkoniyat 

topdiykin? Oʻzi toʻqigan torlarda oʻrmalab yurish ankabutning hayot kechirish tarzi. 

Uning hayotini oʻsha torlarsiz tasavvur qilib boʻlmandi. Shoir lirik qahramonning 

koʻngli-holati bilan ankabut, ma’shuqa beli bilan ankaboʻt torlari orasida monandlik 

koʻradi. «Bel» va «la’l» obrazlariga «jon rishtasi» mutanosib keladi va shu usul bilan 

shoir belining ingichkaligi, labniig nafis-yupqaligiga ishora qiladi. Baytdagi obrazlar 

munosabatidan «bel va la’l — koʻngulning jon rishtalari», degan fikr anglashiladi. Shu 

yoʻsinda oshiq qalbning muddaosi nazokatli tarzda anglatiladi. 

 

Navbatdagi bayt gʻazalni yaratish chogʻidagi Navoiy ilhomi va san’atkorligining avj 

nuqtasidan dalolat beradi: 

Sunbuli zulfi agar oshuftadur, ayb etmakim, 

Gul yuzida yotqon ikki nozanin bemori bor. 

Shoir zulf va koʻz tasvirini yaratmoqchi boʻladi. Hayratomuz yoʻl tutib, bu ikki a’zoning 

jonli tasvirini vujudga keltirish uchun ularni bir-biriga poetik vosita sifatida xizmat 

qildiradi. Birinchi misrada «sunbul» va «oshufta» soʻzlari bilanoq zulfning ta’rifu 

tasvirini berib qoʻya qoladi. Gʻazalxon ma’shuqa zulfini «oshufta sunbul» sifatida 

tasavvur eta boshlaydi. Lekin unga sunbuliy zulfning parishon va gʻamginligi boisi 

noayon. Bu holning sababini ayon etish, demakki, zulf tasvirini yanada kuchaytirish 

maqsadida shoir koʻz obraziga murojaat qiladi. Gul chehraning suzuk va mastona 

koʻzlarini «ikki nozanin bemor»ga mengzaydi. Yana husni ta’lil san’atining nodir 

imkoniyatidan foydalanib, zulf holatini koʻzlar ahvoli manzarasi bilan asoslaydi. Bu 

ikkala misradagi tasvir chunonam bir-biriga esh va chambarchas bogʻliqki, ularni bir-

birisiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Shoir bunda sabab va oqibatning dialektik tanosubiga 

erishgan. Birinchi misra bayt badiiyatidagi oqibatni ifodalasa, ikkinchi misra sababni 

anglatadi. Navoiy oltinchi baytda lirik mazmunni badiiy yakunlashga oʻtadi: 

---