Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

62 

library.ziyonet.uz/ 

 

Yakpora tuzilishga ega bu gʻazal ramali musammapi maqsur vaznida bitilgan. 

 

Gʻazalning birinchi baytiyoq vafo, sadoqat, fidoyilik kabi olijanob insoniy tuygʻular bilan 

yoʻgʻrilgan. Yagona inson muhabbati bilan yashash, oʻz sevgilisiga sadoqat Navoiy 

zamonida qanchalar dolzarb ijtimoiy muammo boʻlsa, bizniig davrimizda undan ham 

muhimroq ijtimoiy-axloqiy muammodir. Oʻz umr yoʻldoshlariga sodiq yashaydigan, 

hattoki, «pari birla malakka qayrilib boqishdan orlanadigan chin sevgi sohiblari 

Navoiyning yuksak orzusidir. Navoiy shunday oshiqona oriyat — odamiylikning asosiy 

shartlaridan ekanligini alohida uqtiradi. Bu Navoiyning shoh baytlaridan boʻlib, unda 

shoir mazmun salmoqdorligi va ta’sirchanligini tardi aks (ters takror) san’atini 

«malaksiymo parivash» va «pari birla malak» shaklida mahorat bilan qoʻllagan. 

 

Shoir vafo asosiga qurilgan hayotning inson farogʻati va kamoloti uchun naqadar ijobiy 

ahamiyatga ega ekanligini ikkinchi baytdayoq koʻrsatadi: 

Kecha ulkim chirmanur bir gul bila, ne tong, agar 

Gʻunchadek har subh oʻlub xandon nashot izhori bor. 

U oilaviy farovonlikdan bahramand kishini tongla gul-gul ochilib, chor atrofga chiroy 

ulashayotgan, muattar hidlar taratayotgan gʻunchaga qiyoslaydi. 

 

Gʻazalning navoiyvor tuzilishiga koʻra, koʻpgina asarlar mavzu va gʻoyani bayon etish, 

uni badiiy sharhlash va umumlashish xamda xulosa chiqarish kabi qismlardan iborat 

boʻladi. Yuqorida birinchi qismning ifodasiii koʻrdik. Uchinchi baytdan mavzu va 

gʻoyani badiiy sharhlash boshlanadi. 

 

Shoir yuqorida sevikli yor vasli gʻanimatligʻi haqida fikr yuritgan edi. Endi oʻsha fikrni 

quvvatlash maqsadida gul va bulbul timsolida ayriliq iztirobi manzaralarini ham chizadi. 

Yoʻq ajab bulbulgʻa gul shavqidin oʻlmoq zorkim, 

Pardin oʻq jismiga sonchilgʻon adadsiz xori bor. 

Klassik she’riyatimiz sahifalarida bulbulning gulga shaydoligini aks ettiruvchi minglab 

baytlarni koʻzdan kechirish mumkin. Ularning aksariyatida bulbulning gulga munosabati 

tavsifiy xarakterda, axborot tarzida bayon etilgan. Navoiy esa mazkur baytda badiiy 

fikrni hayotiy tafsillar bilan asoslash yoʻlidan borgan. Shoirning talqinicha, bulbulning 

gulga boʻlgan muhabbatiga uning shaydoligigina emas, balki hamdardligʻi ham boisdir. 

Gulga bulbulning hamdardligi boisi shundaki, bulbulning jismiga pardan yasalgan oʻqlar 

kabi tikanlar sanchilgan. Xuddi shuningdek, gulning badani ham tikanlar bilan oʻralgan. 

Gulning mana shu ozurdajoiligʻiga kuyunish bulbulning gulga mehrini yanada 

kuchaytirgan. Badiiy fikrning bu qadar topqirlik va nafosat bilan asoslanishi sharq 

badiiyati ilmida «husni ta’lil» deb yuritilgan. Ramziy obrazlar orasidagi bunday 

mutanosiblik asosida real insoniy munosabatlar yotadi. Iisonning insonga muhabbati 

---