1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

30.Tаsаvvuf fаlsаfаsi vа uning аsоsiy yo’nаlishlаri. Tayanch atamalar: Tаsаvvufning ijtimоiy-mа’nаviy ildizlаri, uning diniy fаlsаfiy qаdiryatlаr tizimidа tutgаn o’rni. А.YAssаviy, N.Kubrо, B.Nаqshbаndlаrning diniy, ijtimоiy-fаlsаfiy qаrаshlаri. Tаsаvuf vа kоmil insоn. Sharq musulmon dunyosi xalqlari ma’naviyatiga, inson, jamiyat rivojlanishi muammolarini hurfikrlilik, insonparvarlik nuqtayi nazaridan talqin etishga ta’sir ko'rsatib kelgan falsafiy, diniy-orifiy ta’limotlardan biri — tasavvufdir.Tasavvufning kelib chiqishi xalifa Usmon va, ayniqsa,Ummoviya xalifaligi davrida, diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlardan ustun qo'ygan, e’tiborli kishilarning VIII Tasavvuf, bir tomondan, din va shariat, ikkinchi tomondan,falsafa, ya’ni hikmat ilmi bilan bogliq holda rivojlanib kelgan o'ziga xos ta’limotdir. Ammo, so‘fiylar o ‘zlarini har doim faylasuflarga va Kalom ahli (shariat ilmi ulamolari)ga qarama-qarshi qo‘yib kelganlar. Chunki, Kalom ahli Qur’on oyatlari, Payg‘ambar hadislarini zohiran o‘rganish, olam yaratilishi va tuzilishini aynan diniy tasawurlar asosida tushuntirishdan nariga o ‘tmas, Islomni ham, iymonni ham aql bilan qabul qilish va ahkomlaming rasm-rusumlari, odatlarini mustahkam saqlash uchun kurashganlar. Shu bois soTiylar ahli kalomni ,,muqallidlar“, ya’ni o‘tganlarga taqlid qiluvchilar, quruq aqidaparastlar, deb ataganlar. IX asrlarda avj olgan boylikka ruju qo‘yish, maishatga berilish, dabdabali bezaklar, xazina to'plashga intilishga qarshi norozilik harakati bilan bog'liq edi. Tasavvufda insonning ikki asos — jism va ruhdan iboratligi,inson jismida to‘rt unsur: suv, olov, havo, tuproq xususiyatlari jamlangani qayd etiladi. Tasavvuf tarafdorlarining fikrieha, inson o ‘z ruhi bilan farishtalarga, jismi bilan esa, tabiatga, ya’ni hayvonlarga borib taqaladi. Biroq, bu masalalar tasavvufda o‘zga maqsad, o ‘ziga xos yo‘l bilan talqin qilinadi. bu dunyoga antropotsentrizm nuqtayi nazaridan qarashda ko'rinadi. Ya’ni, bu yo‘l insonni „olam mehvari“ deb bilish, olamdagi barcha harakat, voqea-hodisalar, o'zgarishyangilanishlami inson orqali mushohada etish va tushuntirishdir. Parvardigor qudrati, mo‘jizalari, g‘ayb olamine faqat aql bilan bilib bo‘lmaydi. Tasawufning bilish nazariyasi bo'lgan irfon ilmini irratsionalizm, yoxud mistika deb, ta’riflash to‘g‘ri emas. Tasavvufda irratsional (vajdiy) bilish yetakchilik qiladi, lekin aql butunlay inkor etilmaydi. aqliy taraqqiyot bor bilimlami egallash bilan qanoatlanmasdan ruhni chiniqtirib, qalbni musaffolash orqali cheksiz kamolotga intilish, o ‘z - o ‘zini takomillashtirish, yangi-yangi maqomlar, martabalarni egallab borishdir. Bu esa, faqat nazariy tayyorgarlik, ta’lim-tahsil bilan bo'lmaydi. Ilohiy ishq orqali poklanishdir. Pok Parvardigor — ideal, uning olaimi esa, Mutlaq poklik olami sifatida tasvirlanadi. Shuning Uchun inson ham batamom pok bo'lgandagina bii olamga erisha oladi. Pok bo‘lish uchun esa, qalbga shu poklik timsoli — ulug‘ Tangriga behudud va ado bo'lmas muhabbat bo'lishi kerak. Shunday qilib„tasawufga shu nuqtayi nazardqin ta’rif bermoqchi bo'lsak, unda: „Tasavyuf ishq otashida tug‘ilgan, tug‘yonli tafakkurdir“, degan xulosa hosil bo'ladi. tasawufdagi ontologiya, ya’ni olam haqidagi qarashlar ham „irfoniy muhabbat" tushunchasi bilan bog'liqdir. Tasawufda keng tarqalgan „Vahdatul vujud" ta’limotini olib ko'raylik. Tasawufdagi 0‘z-o‘zini takomiUashtirish g'oyasi, axloqiy yuksalish, ezgulik, xayr, himmat haqidagi qarashlar butun musulmon olamiga keng tarqalib, katta ijtimoiy hodisaga aylangan edi. Darveshlar, soTiylar, shayxlar, valiysifat ruhoniylami xalq juda hurmat qilgan, ularga e’tiqod qo‘yish orqali Tangri taolo qudratini chuqurroq his qilgan. O'rta Osiyoda so'fiylik g'oyalari asosi uch yo'nalishda rivojlandi. Bular — Kubroviya, Yassaviya, Naqshbandiya tariqatlaridir. Yassaviya tariqati islom g'oyalarini endigina qabul qilayotgan turkiy qavmlar ichida shuhrat qozondi. Xoja Ahmadning asosiy maqsadi — odamlar diliga muhabbatni singdirish, muruwat va rahmdillik, yetimparvarlik, halollik g'oyalarini yoyish edi. Tasawuf g'oyalari Yassaviyda izchil ravishda shariat g'oyalari bilan о mixta holda targ'ib qilingan. Ilohiy ishq mavzuyi ham Payg'ambarga qaynoq muhabbat orqali ifodalanadi. Ahmad Yassaviy so'fiyona g'oyalarni sodda tilda, ammo ehtirosli, ifodali qilib tushuntirgan. Uning tarbiya usuli — zikr, chilla va karomat ko'rsatish hamda bevosita odamlar qalbiga ta’sir etish edi.