1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

28.Mаtеriya mаvjudligining usullаri; хаrаkаt, fаzо vа vаqt. Tayanch atamalar: Хаrаkаt, fаzо (mаkоn) vа vаqt (zаmоn) tushunchаlаri. Хаrаkаt shаkllаri. Fаzо vа vаqtning аsоsiy hususiyatlаri. Mаtеriya, хаrаkаt, fаzо vа vаqt birligi. Moddiy olamning asosida yotiiVchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada materiya haqidagi tasawurlarning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. „Materiya" „moddiy urtsur“ga, ,,atomar“ga, ,;pramateriya“ga nisbatan ham kengroq, umumiyroq bo‘lih, borliqning obyektiv real shaklini ifodalovchi, eng umumi tushunchadir. Haqiqatan ham, ,,materiya“ tushunchasi abstraksiya, fikrning mahsulidir, chunki, olamda „umuman materiya" yo'q, balki materiyaning konkret obyektlar ko'rinishlari mavjud. Aniqroq qili aytganda, materiya, hamma vaqt konkret obyektlar ko'rinishida uchraydi.Materiyaning uchta muhim falsafiy jihati bor. Bular:birinchidan, „materiya" tushunchasi falsafiy kategoriya ekanligi,ikkinchidan, bu kategoriya obyektiv reallikni, moddiy voqelikni ifoda etishi, uchinchidan, materiyani bilish mumkinligining ta’kidlanishidir. Materiyaning bu falsafiy tushunchasi materiyaning muayyan ko'rinishlarini, uning tuzilishi va xossalarini o‘rganishda metodologik ahamiyat kasb etadi. Materiya tuzilishining farqlariga asoslanib, uning tuzilishi darajalarini ikkiga: 1) miqyosli struktura darajalari va 2) tashkiliy stmktura darajalariga ajratish mumkin. Materiya masshtab o'lchovi, miqyosi bilan farq qiluvchi uchta darajaga bo‘linadi. Ular: mikrodunyo, makrodunyo va megadunyodir. Mikrodunyo atom masshtabidagi kichik dunyo bo‘lib, unga atom strukturasidan tortib, elementar zarrachalar, atom yadrosi: kvarklar, kernlar va boshqa kichik o‘lchovli strukturalar kiradi. Bu dun yoning yaxlitligini va turg'unligini ikkita asosiy kuch: kuchli va kiichsiz yadroviy o ‘zaro ta’sirlar saqlab turadi. Yer, Oy va boshqa sayyoralar Quyosh atrofida harakatlanadi. Bu sayyoralar Quyoshning tortish kuchi ushlab turganligi uchun ham shunday harakatda bo'ladi. Quyosh sistemasining va umuman, butun Koinotning strukturaviy yaxlitligi gravitatsion o'zaro ta’sirlar tufayli saqlanadi. Gravitatsion o‘zaro ta’sirlar birlashtirib turgan dunyo megadunyo deyiladi. Bu uchala dunyo bir-biri bilan chambarchas bog'langan bo'lib,ular bir-birlariga almashinishlari ham mumkin, ya’ni mikrodunyo makro ya megadunyoga, megadunyo esa makro va mikrodunyoga aylanishi mumkin. Materiyaning asosiy yashash usuli, mavjudlik shakli —harakatdir, chunki materiyaning har qanday ko'rinishining yaxlitligi harakat tufayli saqlanadi. Agar harakat bo‘lmaganda edi,har qanday jismning tarkibiy qismlarini tutashtirib turuvchi o‘zaro ta’sir kuchlari ham bo‘lmagan bo‘Iar edi, natijada, hech bir narsaning butunligi, yaxlitligi, tartibi saqlanmasdi Harakat tufayli atomlar va molekulalarda o ‘zgarishlar sodir bo‘ladi, o‘simliklarda moddalar almashinadi,energiya va axborot uzatiladi, hayvonot olami va inson muhit bilanaloqada bo'ladi, jamiyat rivojlanadi. Harakat tufayli Quyosh nurlariYerga yetib keladi, daryolarda suv oqadi, o ‘simliklar o ‘sadi, fasllaralmashinadi. Quyosh sistemasi, galaktikamiz va butun Koinotdagihayotiy jarayonlar davom etadi. Fazo va vaqt — materiyaning asosiy yashash shakllari bo‘lib, obyektiv reallikdagi jismlar va ularni tashkil etuvchi elementlarningo‘zaro joylashish tartibi, ko‘lami hamda ular bilan bog‘liq bo'lgan hodisalarning davomiyligi, ketma-ketligi tartiblarini aks ettiradi.Harakatlanuvchi materiya fazo va vaqtda o‘zining turli shakllarini namoyishqila oladi.Bu yerda fazo — materiyaning tuzilish tartibi, ko'lamini,olamdagi narsalaming o‘zaro joylashish vaziyatini ifodalasa, vaqt —jarayonlarning davomiyligini, hodisalarning ketma-ketligi tartibini ifodalaydi. Agar butun obyektiv reallik ,,lahzalar“ va ,,bo‘linmas“ o‘lchamlarning birligidan iborat bo‘lsa, ular shu birlikning kichik ulushi bo‘lishi mumkin. Fazo va vaqtga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Fazo — vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkiletuvchi nuqtalarning о‘zaro joylashish tartibi, ko(lami, vaziyatlari oMchamidir. Vaqt — fazoning muayyan nuqtasida ro‘y beruvchihodisalar ketma-ketligi, tartibi va davomiyligi o‘lchamidir.