Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

 
55-расм. Литосфера плиталарининг ўзаро жойлашув схемаси.
 
 
Литосфера плиталарини силжитувчи кучлар. 
Ҳозир 
литосфера плиталарининг горизонтал ҳаракатлари мантиянинг 
иссиқлик-гравитацион оқимлари - конвекци туфайли содир 
бўлишига шубҳа йўқ. Бу оқимлар энергиясининг манбаи бўлиб, 
Ернинг марказий қисмлари ва юзасидаги ҳароратлар фарқи 
ҳисобланади. Ер ядросидаги ҳарорат жуда юқори, тахминан 5000 С 
деб баҳоланади.
Конвектив оқимлар ѐпиқ занжир шаклига эга бўлади. Уни од-
дий тажрибада текшириб кўриш мумкин. Бунга ўқувчи кастрюлка-

---

155 
даги сувни газ горелкасида қиздириш йўли билан ишонч ҳосил 
қилиши мумкин. Идиш тубидаги ҳароратнинг ошиши билан сув 
қалинлигида ҳарорат градиенти ва юқорига ҳаракатланувчи 
иссиқлиқ оқими юзага келади. Қизиган сув баландга кўтарила 
бошлайди, юзаси бўйлаб ѐйилади ва, совуши туфайли, идишнинг 
девори бўйлаб пастга тушади. Бу ҳолда суюқликнинг барча 
қатламлари конвекцияга жалб этилади. Ҳосил бўлган конвекция 
тартибли ва бир ярусли бўлади. Агар бир қанча горелкадан 
фойдаланилса конвекция тартибсиз ҳолга келади. Аммо ҳар икки 
ҳолда ҳам сувнинг бутун қатлами конвекцияга жалб қилинган, 
конвекциянинг ўзи эса бир ярусли бўлади. Бошқа тажрибада ўзаро 
аралашмайдиган суюқликларнинг икки қатламли (сув, мой) 
моделидан 
фойдаланамиз. 
Уни 
қиздириш 
жараѐнида 
конвекциянинг икки сатҳи вужудга келади ва уларнинг ҳар бирида 
мустақил занжирлар ҳосил бўлади. Бу ҳолда конвекция икки сатҳли 
ѐки икки ярусли ҳисобланади. 
Ер мантиясида ҳам, суюқликлар билан ўтказилган тажрибадаги 
сингари, конвектив оқимлар вужудга келади. Аммо бу жараѐн жуда 
мураккаб бўлиб, кўп омилларга боғлиқ бўлади. Энергия 
генерациясининг турли сатҳларда ва турли жадалликда кечиши, 
жинсларнинг юқори қовушоқлиги, мантия ва пўстлоқнинг 
қатламларга ажралганлиги ва латерал бир жинсли эмаслиги шулар 
жумласидандир. Улар тоғ жинсларининг турли петрокимѐвий 
таркиби, зичлиги ва қиздирилганлиги билан боғлиқ.
Қовушоқ матия моддасининг ҳаракатга келтирувчи кучи 
конвектив оқимнинг пастки ва устки қисмларида зичликнинг 
ўзгачалигидан келиб чиқади.
Зичлик мантия оқимининг кўтарилган қисмида паст бўлиб, 
оқимнинг чўкадиган жойи томон яқинлашган сари ортиб боради. 
Ер пўстининг чўкаѐтган оқим устидаги оғирлик кучи шундай 
юқорики, вақти-вақти билан пўстнинг мустаҳкамлигидан ошиб 
кетади (энг паст мустаҳкамлик ва энг юқори кучланиш жойлари), 
яъни пўстнинг ноэластик (пластик, мўрт) деформацияси - зилзила 
вужудга келади. Бунда пўстнинг деформацияланувчи жойларидан 
бутун бир тоғ тизмалари, масалан, Ҳимолай сиқиб чиқарилади. 
Пластик (мўрт) деформация жуда тез (зилзила вақтида пўстнинг 
сурилиш тезлигида) сусаяди ва зилзила ўчоғи марказида ва унинг 
атрофида кучланиш камаяди. 

---

156 
Шундай қилиб, литосфера плиталарининг ҳаракати – Ернинг 
марказий қисмидан жуда қовушоқ магма билан иссиқлик олиб 
келиниши оқибати ҳисобланади. Бунда иссиқлик энергиясининг 
бир қисми ишқалиш кучини енгиб ўтиш учун механик ишга 
айланади, бир қисми эса, ер пўстидан ўтаѐтганда, атрофдаги 
бўшлиққа тарқаб кетади. Демак бизнинг планета маълум маънода 
иссиқлиқ двигатели ҳам саналади. 
Ер қаъридаги ҳарорат тўғрисида бир неча гипотезалар мавжуд. 
XX асрнинг бошларида бу иссиқлик энергиянинг радиофаол 
табиати тўғрисидаги гипотеза оммавий бўлган. Биринчи кўринишда 
у ер пўстида уран, калий ва бошқа радиоактив элементларнинг анча 
юқори концентрацияси билан тасдиқланган, аммо кейинчалик ер 
пўсти жинсларидаги радиоактив элементларнинг миқдори 
кузатиладиган иссиқлиқ оқимини таъминлаш учун мутлақо етарли 
эмаслиги аниқланди. Пўстости моддасидаги (таркиби бўйича океан 
туби базальтларига яқин) радиоактив элементларнинг миқдори 
жуда ҳам кам. Аммо бу планетанинг марказий қисмида иссиқлик 
ажратиб чиқарувчи оғир элементларнинг анча юқори миқдорини 
истисно қилмайди. 
Иккинчи модел - қизишни Ернинг кимѐвий дифференциацияси 
орқали тушунтиради. Дастлаб планета силикатли ва металли 
моддаларнинг аралашмасидан таркиб топган. Аммо планетанинг 
ҳосил бўлиши билан бир вақтда унинг муайян қобиқларга диффе-
ренциацияланиши бошланган. Анча зич металли қисми планета-
нинг марказига қараб ҳаракатланган, силикатлар эса устки 
қобиқларда тўпланган. Бунда тизимнинг потенциал энергияси ка-
майиб борган ва иссиқлиқ энергиясига айланган. Бошқа 
тадқиқотчилар эса планетанинг қизиши метеоритларнинг зарбаси 
таъсиридаги аккреция туфайли содир бўлган деб тахмин қилишган.