Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

54-расм. Қизил денгиз рифтининг ривожланиши. 

---

150 
мажлисида материклар дрейфи тўғрисида маъруза қилган. Ушбу 
назарияга туртки берган нарса Африканинг ғарбий ва Жанубий 
Американинг шарқий соҳиллари кўринишининг ўзаро мос келиши 
бўлган. Агар ягона материкнинг парчаланишидан ҳосил бўлган бу 
континентларни ўзаро яқинлаштирилса, улар ўзаро жипс ҳолда 
туташади. Унинг тахминича ҳозир Атлантика океанининг ҳар икала 
томонида 
жойлашган 
континентлар 
қачондир 
Пангей 
суперконтинентининг таркибида бўлган. 
Вегенер ушбу материклар соҳилларининг мос келиши 
билангина чекланиб қолмасдан, бошқа далилларни ҳам қидирган. 
Бунинг учун у ҳар иккала континент соҳилларининг геологиясини 
ҳам ўрганган ва соҳиллар туташтирилганидагидек мос келувчи 
кўпчилик мураккаб геологик мажмуаларни топган. Ушбу 
назариянинг 
исботи 
бўлиб 
палеиқлимий 
қайта 
тиклаш, 
палеонтологик ва биогеографик аргументлар олдинга чиқди. 
Кўплаб ҳайвонлар ва ўсимликлар Атлантика океанининг ҳар иккала 
томонлари бўйлаб чегараланган ҳудудларда тарқалган бўлиб чиқди. 
Улар бир-бирига жуда ўхшаш, аммо минглаб километрли океан 
суви билан ажратилган. Уларнинг океан акваторияси орқали 
ўтганлигини тасаввур қилиб ҳам бўлмайди. 
1915 йилда Альфред Вегенер континентлар дрейфи ҳақидаги 
гипотезасини чоп эттирган. Вегенернинг гипотезаси чоп этилганда 
бутун геологлар жамияти унинг устидан кулишган. Аммо 50 йил 
ўтиб геологларнинг кўпчилиги Вегенер гипотезасидаги асосий 
ҳолатларнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилишган.
Бундан ташқари, Вегенер геофизик ва геодезик далиллар 
қидирган. Аммо ўша вақтда фан континентларнинг ҳозирги 
ҳаракатларини қайд қилиш даражасида юқори бўлмаган. 1930 йили 
Вегенер Гренландияда экспедиция вақтида ҳалок бўлган, аммо у 
ўлимидан олдин назариясини илмий жамият қабул қилмаганини 
эшитган. 
Бошида Вегенернинг
материклар
дрейфи назарияси 
олимлар 
томонидан яхши қабул қилинган, аммо 1922 йили у бир неча 
машҳур мутахассислар томонидан қаттиқ танқидга учраган. Ушбу 
назарияга қарши бўлган бош аргумент литосфера плиталарини 
ҳаракатга келтирувчи куч муаммоси бўлган. Вегенер континентлар 
океан тубидаги базальтлар бўйича ҳаракатга келади деб ўйлаган, 
аммо бу жараѐн учун манба - ҳали номаълум бўлган улкан куч 
керак. Литосфера плиталари ҳаракатининг манбаси сифатида 

---

151 
Кориолис кучи, прилив оқимлар ва бошқа сабаблар тахмин 
қилинган. Аммо оддий ҳисоб-китоблар шуни кўрсатдики, уларнинг 
барчаси биргаликда улкан континентал блокларни суриш учун 
етарли бўлмаган. 
Иккинчи Жаҳон Урушидан сўнг океан туби фаол 
ўрганилабошланди ва Вегенер ғояларини тасдиқловчи янги 
маълумотлар 
олинди. 
Бу 
маълумотлар 
океан 
тубининг 
топографияси, океан пўстининг ѐши ва магнит майдони анамалияси 
билан боғлиқ бўлган. Зилзилалар ва вулканларнинг тақсимланиши 
ҳам Вегенернинг дунѐқарашига мос келган. Зилзилаларнинг ва 
вулканларнинг кўпчилиги литосфера плиталари орасидаги чегара 
бўйлаб содир бўлади. 
Вегенер назариясини танқид остига олган олимлар фақат 
континентларни ҳаракатга
 
келтирувчи кучларга эътибор беришган 
ва назарияни тасдиқловчи кўпчилик далилларни эътиборга 
олишмаган. Альфред Вегенернинг ўлимидан сўнг материклар 
дрейфи назарияси нотўғри деб амалда четлаштирилган, 
олимларнинг аксарият қисми тадқиқотларини геосинклиналлар 
назарияси доирасида олиб борган. Аммо улар ҳам турли 
континентлардаги ҳайвон ва ўсимликларнинг бир хил тарқалишини 
тушунтириши лозим эди. Шунинг учун кейинчалик сув остидаги 
қолиб кетган материклар орасидаги туташтирувчи қуруқлик 
кўприкларини ўйлаб топишган. Бу Атлантиданинг келиб чиқиши 
ҳақидагига ўхшаш яна бир афсона эди, холос. Шуни таъкидлаб 
ўтиш лозимки, дунѐда катта обрўга эга бўлган олимларнинг 
тайзиқига қарамасдан баъзи олимлар материкалар ҳаракати 
соҳасидаги тадқиқотларини давом эттиришган. Масалан, дю Туа 
(
Alexander du Toit
) Ҳимолай тоғларининг ҳосил бўлишини 
Ҳиндистон ва Евросиѐ литосфера плиталарининг тўқнашиши 
орқали тушунтирган. 
Горизонтал ҳаракатларни истисно қилувчи 
фиксистлар
ва 
континентларнинг горизонтал ҳаракатларини қўллаб - қувватловчи 
мобилистлар
орасида кечган суст кураш 1960-йиллари жуда 
кескинлашиб кетди. 
1960-инчи 
йиллари шаклланган литосфера плиталари 
тектоникаси назарияси ҳам континентлар дрейфини тасдиқлайди. 
Иккита океан плиталари ѐки океан ва континентал плиталари ўзаро 
яқинлашаѐтганда субдукция зонаси шаклланади – океан плитаси 
континентал плита остига шўнғиб, йўқолиб кетади. 

---

152 
1960-инчи 
йилларнинг бошларида Дунѐ океани туби 
рельефининг харитаси тузилади. Унда океанларнинг ўртасида 
чўкиндилар билан қопланган абиссал текисликларга нисбатан 1,5-2 
км баланд кўтарилган ўртаокеан тизмаларининг жойлашганлиги 
кўрсатилган (қаранг: 157-расм). Бу маълумотлар Р. Диц ва Гарри 
Хесс томонидан 1962-1963 йиллари спрединг гипотезасининг 
яратилишига сабабчи бўлган. Бу гипотезага мувофиқ мантияда 
1см/йил тезликдаги конвекция жараѐнлари кечади. Юқорига 
ҳаракатланувчи конвекция оқимларининг тармоқлари ўртаокеан 
тизмалари ўқ қисмининг тагида ҳар 300-400 йилда бир марта океан 
тубини янгиловчи мантия материалини чиқаради. Континентлар, 
Альфред Вегенер ўйлагандек, океан пўсти юзасида эмас, балки 
литосфера плиталари мантия юзасида сурилади. Спрединг 
концепсиясига мувофиқ, океан ҳавзаси структуралари доимий, 
барқарор эмас, континентлар эса барқарордир. 
1963 йили спрединг гипотезаси океан тубида йўл-йўлли 
магнит аномалияларининг кашф этилиши туфайли бақувват таянчга 
эга бўлди. Улар океан тубидаги базальтларда магнитланишни қайд 
этувчи Ер магнит майдони инверсияси ѐзуви сифатида талқин 
қилинди. Шундан сўнг литосфера плиталари тектоникаси Ер 
ҳақидаги билимлар соҳасида ўзининг салб юришини бошлайди. Бу 
ғоянинг тарафдорлари кескин ошиб борди. 
Ҳозирги вақтда литосфера плиталари тектоникаси назарияси 
литосфера плиталари ҳаракат тезлигини бевосита ўлчовчи аниқ 
асбоблар ва сунъий йўлдошларнинг навигация тизимлари (GPS) 
ѐрдамида тасдиқланди. Шундай қилиб, олиб борилган кўп йиллик 
тадқиқот 
натижалари 
литосфера 
плиталари 
тектоникаси 
назариясининг асосий ҳолатларини тасдиқлади.