Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

8.2. Литосфера плиталари тектоникаси 
назариясининг ҳозирги мазмуни 
Ўтган ўн йилликларда литосфера плиталари тектоникаси 
назарияси ўзининг асосий мазмунини анча ўзгартирди. Ҳозир 
уларни шундай таърифлаш мумкин: 
- Ернинг устки қаттиқ қисми мўрт литосферага ва пластик 
астеносферага бўлинади. Астеносферадаги конвекция - литосфера 
плиталари ҳаракатининг бош сабабчиси.

---

153 
- Литосфера 8 та йирик, ўнлаб ўртача ўлчамдаги ва кўплаб 
майда плиталарга бўлинади. Майда литосфера плиталари 
йирикларининг орасидаги қамбарларда жойлашган. Сейсмик, 
тектоник ва магматик фаоллик литосфера плиталари орасидаги 
чегараларда кузатилади.
- Литосфера плиталари биринчи қарашда қаттиқ жисм каби 
кўринади, аммо уларнинг ҳаракати Эйлернинг айланиш 
теоремасига бўйсинади.
- Литосфера плиталарининг нисбатан сурилиши уч турда 
амалга ошади:
а) рифтинг ва спрединг орқали ифодаланган ажралиш (дивер-
генция);
б) субдукция ва коллизия орқали ифодаланган туташиш (кон-
вергенция);
в) трансформали ер ѐриқлари бўйлаб силжиш.
- Океанлардаги спрединг уларнинг чеккаларидаги субдукция 
ва коллизия билан компенсацияланади, бунда Ернинг радиуси ва 
ҳажми ўзгармасдан қолади. Ер ўлчамларининг доимийлиги даврий 
равишда рад этилиб келинган, аммо ернинг сезиларли ўзгаришини 
тасдиқловчи далиллар етишмайди.
- Литосфера плиталарининг сурилиши астеносферадаги кон-
вектив оқимлар ѐрдамида амалга ошади.
Ер пўстининг батамом ўхшаш бўлмаган икки тури - 
континентал пўстлоқ (анча қари) ва океан пўстлоқ (200 миллион 
йилдан ортиқ эмас) мавжуд. Баъзи литосфера плиталари фақат 
океан туридаги пўстдан (масалан - улкан Тинчокеан литосфера 
плитаси), бошқалари эса океан пўстига пайвандланиб қолган 
континентал пўстнинг блокларидан иборат. 
Ер юзасининг 90% дан ортиқироғини 8 та улкан литосфера 
плиталари ташкил этади (55-расм): 
Автралия плитаси
 

Антрактика плитаси  

Африка плитаси  

Евросиѐ плитаси  

Ҳиндистон плитаси  

Тинчокеан плитаси  

Шимолий Америка плитаси  

Жанубий Америка плитаси  

---

154 
Ўртача ўлчамдаги литосфера плиталарига мисол қилиб 
Арабистон яримороли, Арабистон субконтиненти, Кокос ва Хуан 
де Фука, Кариб, Филиппин, Наска каби литосфера плиталарини 
кўрсатиш мумкин.