«Himoyaga ruxsat etilsin» Pedagogika fakulteti dekani J. E. Usarov

Ta'limning tarixiy xususiyatlari. Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiharish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri ostida o’zgarib borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur. Bilimlarni to’plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim tomonidan tashkil etiluvchi funktsiyalari ko’lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim mazmuni yo’nalishlarni belgilab keladi.
O’zbek pedagogi Abdulla Avloniy (1878-1934 yillar) o’zining «Turkiy guliston yoqud axloq» nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va bizninng xotiramizni qilich kabi o’tkir qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi» - deb yozadi. Shu bilan bir vaqtda A.Avloniy fanni o’zlashtirishga faqatgina hayoliy amaliyoti uchun utilitar (foydali) yaroqliligi nuqtai nazaridan yondoshish mumkin emas deb hisoblaydi. U hayot bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan bilimlar ham bor va ular amaliy bilimlardan kam bo’lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol uchun qadimgi tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib bo’lmaydi, lekin uni o’rganish kerak va foydalidir: uni (tarixni) bilish o’quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashni shakllantiradi.
Sharq mutafakkirlari va G’arb pedagoglari jamiyatda pedagoglik kasbining tutgan o’rni haqida. Jamiyat tomonidan o’qituvchi shaxsiga qo’yilayotgan talablar o’z davrida Sharq mutafakirlari hamda G’arb ma'rifatparvarlarining asarlarida o’z aksini topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon Beruniylar o’qituvchining ma'naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo’lishlariga alohida ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o’qituvchi boshqalardan bir jihati bilan farq qiladi, ya'ni, u o’zi ega bo’lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o’rgatadi, har bir ishda ularga namuna bo’la oladi.
Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida, o’qituvchi bolalarga ta'lim berishdek mas'uliyatli burchni bajarishi zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda muvoffaqiyatga erishish garovi bo’lgan quyidagi tavsiyalarni beradi:
- bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;
- berilayotgan bilimning talabalar tomonidan o’zlashtirilishiga e'tiborni qaratish;
- ta'limda turli shakl va metodlardan foydalanish;
- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;
- fanga qiziqtira olishi;
- berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
- bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish;
- har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish.¹
Alisher Navoiy o’z davrining ayrim maktabdorlari ega bo’lgan sifatlar, xususan, qattiqqo’llik, ta'magirlik va johilliklarni qoralar ekan, o’qituvchining ma'naviy qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni qo’yadi. Xususan, «mudarris kerakki, g’arazi mansab bo’lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik uchun dars berishga havas ko’rgazmasa va olg’irlik uchun gap-so’z va qavqo yurgizmasa, nodonlikdan sallasi katta va pechi uzun bo’lmasa, gerdayish uchun madrasa ayvoni boshi unga o’rin bo’lmasa. ... Yaramasliklardan qo’rqsa va nopoklikdan qochsa, nainki, o’zini olim bilib, necha nodonga turli xil fisq ishlarni mumkin, balki halol qilsa, qilmas ishlarni qilmoq uchun sodir bo’lsa va qilar ishlarni qilmaslik unga qoida va odat bo’lib qolsa. Bu mudarris emasdir, yomon odatni tarqatuvchidir».² Ayni o’rinda o’qituvchi mehnatining mashaqqatli ekanligini ta'kidlab o’tadi: «Uning ishi odam qo’lidan kelmas, odam emas, balki dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik qilardi, u esa bir to’da bolaga ilm va adab o’rgatadi, ko’rkim bunga nima yetsin.
Shunisi ham borki, u to’dada fahm-farosati ozlar bo’ladi, unday kishiga yuzlarcha mashaqqat kelsa qanday bo’ladi. har qanday bo’lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi ko’pdir. Agar shogird podshohlikka erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi.
Xulosa
Hozirgi kunda madaniyatimiz rivojlanishida islom dinining o‘rni katta ahamiyatga ega. Markaziy Osiyo xududiga keng tarqala boshlagan islom dini, uning ta’limotlari asosida dunyoga kelgan ma’naviy madaniyat hozirgi kunga qadar ardoqli bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimizda islom dini ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha sohalarida faollik bilan aralashuviga olib keldi. Qur’onda, hadislarda bayon etilgan qator axloqiy qoidalar hayot zaruriyatidan kelib chiqib iste’molga kirgan, inson va jamiyat uchun, ularning birini-biriga mustahkam bog‘lab turuvchi tamoyillardir. Masalan, hadislardagi «Sizlarga yaxshilaringiz bilan yomonlaringizdan xabar bersam, sizlarni yaxshilaringiz-yaxshilikka umid qiladigan va yomonlikdan esa o‘zini tiyadiganlaringizdir»,-degan rivoyat bizni shu ma’naviy manbadagi qadriyatlar, diniy arboblar uqtirganlaridek, faqat Muhammad payg‘ambar hayoti, faoliyati haqidagi rivoyatlar bo‘libgina qolmay, shu bilan birga ijtimoiy amaliyot zaruriyati tufayli yuzaga kelgan achchiq hayot saboqlaridir. Mazkur saboqlarnipuxta egallagan kishi axloq odobda etuk va barkamol bo‘ladi. Diniy aqidalarning musulmon olami sajda qiladigan ko‘rinishlari o‘zining amaliyotiga o‘ta yaqinligi va mahalliy aholining turmush tarzi me’yorlarini chuqur hisobga olganligi bilan ham qimmatlidir.
Chunonchi, xalqning, millat va elatning etnografik xususiyatlari, urf-odatlari, qolaversa, jug‘rofiy yashash muhitining o‘ziga xosligi hisobga olinsa samarali bo‘ladi. Keyingi paytlarda biz har tomonga og‘ishlaridan xalos bo‘lib, hayotning cheksiz ziddiyatlarini xuddi uning o‘zidan anglab etishga kirishdik. Jumladan, diniy qadriyatlarga ham keng yo‘l ochib berildi. Ochig‘ini aytganda, islom og‘ushida dunyoga kelgan qadriyatlar sinonimiga aylanib qoldi. Islomga, Qur’onga, hadislarga bo‘layotgan qiziqish ortmoqda.
Xalq o‘zining o‘tmishini chuqur o‘rganish saboqlarini islom qadriyatlari doirasidan qidirmoqchi bo‘lib, ma’naviy merosni, eski o‘zbek badiiy va ilmiy adabiyotni kengroq o‘rganishga kirishdi. Islom doirasida vujudga kelgan urf-odatlarga e’tiqod, bu din qadriyatlariga ehtiromlarda o‘z ifodasini topmoqda. Masalan, keng jamoatchilik O‘zbekistonda Ka’ba Madina shahridagi Muhammad qabrini tavof qilishga, ko‘plab haj safariga borganlar faoliyatini sergaklik va hurmat bilan kuzatdi. Yaqin 70 yillik tariximiz jarayonida mustaqillik tufayli birinchi bor ko‘rsatilgan bunday iltifot va muruvvatdan mamlakatimizdagi barcha musulmonlar juda mamnun bo‘lmoqdalar. Mazkur mustaqillik sharoitida hurfikrlik negizida yuzaga kelgan marosimlar bilan birga diniy qadriyatlar, urf-odatlar inson qalbini munavvar etishdek ulug‘ xizmat qilmog‘i lozim.
SHunday marosimlar umuminsoniy fazilatlar xazinasiga o‘zbek xalqining islom aqidalari doirasida shakllangan qadriyatlari bo‘lib qo‘shiladi, binobarin, bashariyat ma’naviy taraqqiyotiga qo‘shilgan munosib hissa bo‘lib qoladi.