|
Bajardi: Hasanova Gulshoda Fuko mayatnigi haqida
XIX asrning o'rtalarida Jan Fuko Yerning aylanishini aniq namoyish etadigan moslama ixtiro qildi. Dastlab olim tor doirada tajriba o'tkazdi. Keyinchalik Lui Bonapart bu tajriba haqida bilib oldi . 1851 yilda bo'lajak frantsuz imperatori Napoleon III Fukoloni Parijdagi Pantheon gumbazi ostida ochiq tajribani takrorlashga taklif qildi.
Fuko tajribasi haqida manbalar… Turli manbalarga ko’ra Leningradda 93-98m uzunlikdagi eng uzun osilgan Fuko mayatnik bor edi. Birinchi namoyish 1931-yilda bo’lib o’tgan edi. To’p massasi-54 kg, tebranish davri-20 sekund - Sarkaç Fuko - bu Yerning aylanishi haqiqatini tasdiqlash uchun mo'ljallangan tajriba o'tkazish uchun mo'ljallangan oddiy bino. Erning aylanishi uzoq vaqtdan beri ma'lum bo'lsa-da, 1851 yilda Fuko mayatnikining yaratilishi tufayli, birinchi marta butun kuzatish tajribasi davomida uning aylanishini isbotlash mumkin bo'ldi.
Fuko tajribasi… - Tajriba paytida Fuko og'irligi 28 kg bo'lgan yukni oldi va gumbazning yuqori qismidan 67 m uzunlikdagi simga osib qo'ydi, yuk oxirida olim metall nuqtani o'rnatdi. Mayatnik dumaloq panjara atrofida tebranib turar, uning chetiga qum quyilgan edi. Sarkacın har bir tebranishi bilan, yukning pastki qismiga mahkamlangan o'tkir novda, oldingi joydan taxminan uch millimetrga qum tushirdi. Taxminan ikki yarim soat o'tgach, mayatnikning hilpiragan tekisligi polga nisbatan soat yo'nalishi bo'yicha aylanayotgani aniq bo'ldi. Bir soat ichida tebranishlar tekisligi 11 ° dan ko'proq burildi va taxminan 32 soat ichida u to'liq inqilob qildi va avvalgi holatiga qaytdi
*Shunday qilib Fuko, agar Yer yuzasi aylanmasa, Fuko mayatnik tebranish tekisligining o'zgarishini ko'rsatmasligini isbotladi.
- Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishini tasdiqlovchi tajribani namoyish qiladigan qurilma. Fuko mayatnigi uzun sim yoki ipga osilgan ogʻir yuk bulib, u har qanday vertikal tekislikda tebrana olishi kerak.
- Agar Fuko mayatnigini vertikaldan og’dirib, qo’yib yuborilsa, unga ta’sir qiluvchi og’irlik kuchi va ipning taranglik kuchi hamma vaqt mayatnikning tebranish tekisligida yotadi hamda bu tekislikni yulduzlar bilan bog’langan sanoq tizimiga nisbatan bura olmaydi.
- Yerda turgan va yer bilan birga aylanayotgan kuzatuvchi Fuko mayatnigining tebranish tekisligi yerga nisbatan uning aylanishiga teskari yo’nalishda sekin burilayotganini ko’radi.Xuddi shu hol Yerning o’z o’qi atrofida aylanishini isbotlaydi.
- Uz. 67 m boʻlgan birinchi Fuko mayatnigini fransuz fizigi J.B.L.Fuko 1851 yilda Parijdagi Panteon binosiga oʻrnatdi. SanktPeterburgdagi Isaak ibodatxonasiga oʻrnatilgan Fuko mayatnigining uz. 98 m boʻlgan.
- Yerning aylanishi 1961-yilda Yuriy Gagarinning koinotga uchib, o‘z ko‘zi bilan emas, balki undan naq 110 yil avval, ya'ni, 1851-yilda farang fizigi Jan Bernar LeonFukoning (1819-1868) Parij Panteonida o‘tkazgan tajribasi orqali isbotlangan edi. Parij Panteoni neoklassik uslubda barpo qilingan gumbazli inshoot bo‘lib, Fuko tajribasida, gumbaz o‘rtasiga 67 metr uzunlikdagi po‘lat arqonga kattaligi taxminan o‘rtacha oshqovoqdek keladigan temir shar ilib qo‘yilgan. Mohiyatan bu ulkan mayatnik bo‘lgan.
- Mayatnik Yerning aylanishi ta'sirida harakatga kelib, tebrana boshlagan. Mayatnik tebranishining harakat yo‘nalishi va tezligi sekin-asta o‘zgarib, soat ko‘rsatkichi bo‘ylab, har soatda 11 daraja tezlik bilan tebrangan. Bu esa, Yerning aylanayotganining isboti edi. Fuko tajribasini aniqroq tasavvur qilish uchun, shimoliy qutbning qoq markazida ham xuddi shunday Panteon qurilgan deb tasavvur qilamiz. Mayatnikning tebranish tekisligi, uning tagida aylanayotgan Yerning harakatiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu holatda Yer shunchaki ulkan mayatnik tagida aylanayotgan bo‘ladi
- Shimoliy qutbda mayatnikning tebranish tekisligi Yerga nisbatan, (ya'ni, Panteon devorlari va poliga nisbatan) soat ko‘rsatkichi yo‘nalishida sutkasiga 360º ga aylanadi. Tebranishlar tekisligining aylanish tezligi, mayatnik joylashgan geografik kenglikka bog‘li bo‘ladi. Masalan, ekvatorda tebranish tekisligi umuman aylanmaydi. Parijda esa, mayatnik taxminan 32 soat 20 daqiqa ichida to‘liq bir marta aylanib chiqadi.
- Albatta, 1851-yilga kelib olimlar Yerning haqiqatan ham aylanishini allaqachon yaxshi bilishardi va endi ularga Bruno va Galileyning taqdiri kabi ayanchli hukm xavf solmayotgan edi. Lekin, Fuko mayatnigi va tajribasi, Yerning aylanishini juda oson va tushunarli shaklda isbotlab bergan ilk fizik tajriba bo‘ldi. Bungacha bu boradagi barcha bilimlar, istisnosiz ravishda faqat nazariy yo‘nalishda talqin qilinar edi. Bu borada Fukoning o‘zi shunday yozgandi: "Hodisa sekin-astalik bilan boshlanadi va qaytib to‘xtamaydigan bo‘lib rivojlanadi... U bilan to‘qnash kelgan kishi bir necha daqiqaga mulzam bo‘lib qoladi va sukut aralash tafakkurga g‘arq bo‘ladi. Keyin esa, bizning fazo bo‘ylab beto‘xtov harakat qilayotganimiz haqidagi nisbatan o‘tkir va keskin fikrlar bilan yana yo‘lida ravona bo‘ladi".
Do'stlaringiz bilan baham: |
