|
Hasanova Gulshoda
Fuko mayatnigi - Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishini tasdiqlovchi tajribani namoyish qiladigan qurilma. Fuko mayatnigi uzun sim yoki ipga osilgan ogʻir yuk bulib, u har qanday vertikal tekislikda tebrana olishi kerak. Agar Fuko mayatnigini vertikaldan ogʻdirib, qoʻyib yuborilsa, unga taʼsir qiluvchi ogʻirlik kuchi va ipning taranglik kuchi hamma vaqt mayatnikning tebranish tekisligida yotadi hamda bu tekislikni yulduzlar bilan bogʻlangan sanoq tizimiga nisbatan bura olmaydi. Yerda turgan va Yer bilan birga aylanayottan kuzatuvchi Fuko mayatnigi ning tebranish tekisligi Yerga nisbatan uning aylanishiga teskari yunalishda sekin burilayotganini koʻradi. Xuddi shu hol Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishini isbotlaydi. Uz. 67 m boʻlgan birinchi Fuko mayatnigini fransuz fizigi J.B.L.Fuko 1851-yilda Parijdagi Panteon binosiga oʻrnatdi. SanktPeterburgdagi Isaak ibodatxonasiga oʻrnatilgan Fuko mayatnigining uz. 98 m boʻlgan.
Parij Panteoni neoklassik uslubda barpo qilingan gumbazli inshoot bo‘lib, Fuko tajribasida, gumbaz o‘rtasiga 67 metr uzunlikdagi po‘lat arqonga kattaligi taxminan o‘rtacha oshqovoqdek keladigan temir shar ilib qo‘yilgan. Mohiyatan bu ulkan mayatnik bo‘lgan
Mayatnik Yerning aylanishi ta'sirida harakatga kelib, tebrana boshlagan. Mayatnik tebranishining harakat yo‘nalishi va tezligi sekin-asta o‘zgarib, soat ko‘rsatkichi bo‘ylab, har soatda 11 daraja tezlik bilan tebrangan. Bu esa, Yerning aylanayotganining isboti edi.
Fuko tajribasini aniqroq tasavvur qilish uchun, shimoliy qutbning qoq markazida ham xuddi shunday Panteon qurilgan deb tasavvur qilamiz. Mayatnikning tebranish tekisligi, uning tagida aylanayotgan Yerning harakatiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu holatda Yer shunchaki ulkan mayatnik tagida aylanayotgan bo‘ladi. Shu sababli, Shimoliy qutbda mayatnikning tebranish tekisligi Yerga nisbatan, (ya'ni, Panteon devorlari va poliga nisbatan) soat ko‘rsatkichi yo‘nalishida sutkasiga 360º ga aylanadi. Tebranishlar tekisligining aylanish tezligi, mayatnik joylashgan geografik kenglikka bog‘li bo‘ladi. Masalan, ekvatorda tebranish tekisligi umuman aylanmaydi. Parijda esa, mayatnik taxminan 32 soat 20 daqiqa ichida to‘liq bir marta aylanib chiqadi.
1851-yilga kelib olimlar Yerning haqiqatan ham aylanishini allaqachon yaxshi bilishardi va endi ularga Bruno va Galileyning taqdiri kabi ayanchli hukm xavf solmayotgan edi. Lekin, Fuko mayatnigi va tajribasi, Yerning aylanishini juda oson va tushunarli shaklda isbotlab bergan ilk fizik tajriba bo‘ldi. Bungacha bu boradagi barcha bilimlar, istisnosiz ravishda faqat nazariy yo‘nalishda talqin qilinar edi.
Birinchi marta Yer sayyorasining eksenel aylanishi frantsuz astronomi va fizigi Jan Fuko tomonidan eksperimental ravishda isbotlandi. 1851 yilda unga nima uchun kun kechadan keyin kelishini aniq tushuntirib beradigan qurilma g'oyasi taklif qilindi. Ushbu qurilma tarixga "Foucault mayatnik" nomi bilan kirdi.
Birinchi marta Yer sayyorasining eksenel aylanishi frantsuz astronomi va fizigi Jan Fuko tomonidan eksperimental ravishda isbotlandi. 1851 yilda unga nima uchun kun kechadan keyin kelishini aniq tushuntirib beradigan qurilma g'oyasi taklif qilindi. Ushbu qurilma tarixga "Foucault mayatnik" nomi bilan kirdi.
Ushbu tajribadagi mayatnik - uzun simi ustida tebranadigan massiv metall shar. Fizikadagi bunday tizim matematik mayatnik deb ataladi. Saqlanish qonunlariga ko'ra, bunday mayatnikning tebranish tekisligi doimiy bo'lib qoladi.
Qurilmaning birinchi ommaviy namoyishi 1851 yilda bo'lib o'tgan. Tajribada to'pning massasi 28 kg, suspenziyaning uzunligi 67 m, tebranish davri 16,4 s.
Sarkac ostida dumaloq platforma joylashgan, uning devoriga qum quyilgan. Harakat paytida mayatnik qumni supurib tashladi va shu bilan tebranish tekisligini belgilab qo'ydi. Bir soatlik kuzatuvdan so'ng, tajriba ishtirokchilari samolyot 11 ° ga siljiganini payqashdi. Bu haqiqat uchun ikkita tushuntirish bo'lishi mumkin: yoki tebranishlar tekisligining yulduzlarga nisbatan pozitsiyasi o'zgargan, bu fizika qonunlariga zid keladi yoki Yerning o'zi bu burchakka burilgan. Ikkinchisi g'alaba qozondi. Shunday qilib Yerning kunlik aylanishi isbotlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
