Ha'z qq tili. Leksikologiya

qatarg`a qosılıp ketti (29-bet). Sol na`rse joqarıdag`ılardın` qulag`ına tiymey atır 
(38-bet). 
Berilgen mısallardag`ı ko`ter o`kshen`di, bas ko`tergen, qatarg`a qosılıw, 
qulag`ına tiyedi sıyaqlı frazeologizmlerdin` quramındag`ı so`zler jeke ma`nisin 
saqlap, jay so`z dizbegi xızmetinde atqarıp kete beriwi mu`mkin. Mısalg`a, ko`ter 
ekshen`di 
−
o`kshen`di ko`terip tur, bas ko`tergen 
−
basın ko`terip qaradı, qatarg`a 
qosılıw 
−
son`g`ı qatarg`a qosıldı, qulag`ına tiyedi 
−
shashı qulag`ına tiyip tur 
qusag`an jay so`z dizbegi ma`nisinde de qollanı beriwi mu`mkin. Bunnan eger so`z 
dizbekleri frazeologiyalıq dizbek ma`nisinde qollanılg`anda, onın` quramındag`ı 
so`zler o`zlerinin` jeke ma`nilerin joytıp, ulıwma bir leksikalıq ma`nige iye 
bolatug`ınlıg`ın ko`remiz. 
Frazeologizmler o`zinin` leksika-semantikalıq sıpatına qaray ju`da` quramalı 
qubılıs bolıp esaplanadı. Olarda idiomatizm, emotsional`lıq-ekspressivlik belgileri 
menen tildegi basqa so`zler ha`m so`z dizbeklerinen ayırılıp turadı. 
Frazeologizmlerdin` bul o`zgeshe bir o`zinshelik sıpatı olardın` tilde uzaq 
da`wirler dawamında o`mir su`riwine sebepshi boladı. Emotsional`lıq 
−
bul bizdi 
qorshag`an qubılıslarg`a, ha`reketlerge, zatlarg`a sezim arqalı berilgen sub`ektivlik 
baha. Onı ba`rqulla frazeologizmlerdin` ma`nisinen tabıwg`a boladı. 
Bunı da`liyllew ushın to`mendegi frazeologizmlerdi olardın` bildiretug`ın 
ma`nileri menen salıstırıp ko`reyik: 
1. tu`yeden postın taslag`anday 
−
orınsız, qolaysız, ersi, qopal. 
2. iyt mutı 
−
arzan. 
3. ishi bawırına kiriw 
−
jaranıw, jag`ınıw. 
4. nan pispew 
−
is pitpew, kelispew. 
5. berse qolınan, bermese jolınan 
−
zorlıq penen, ku`sh penen. 
6. otırsa opaq, tursa sopaq bolıw 
−
jaqpaw, qansha ha`reket etse de kewline 
unamaw. 
Mine, 
bunday 
emotsional`lıq-ekspressivlik 
boyawı 
ku`shli 
frazeologizmlerden ko`rkem so`z sheberleri o`z shıg`armalarında ko`rkemlew 
quralları retinde aytajaq oyın ko`rkemlep, ha`r qıylı ma`nilik ren`lerdi beriw ushın 
sa`ykeslerin tan`lap qollanadı. 
Frazeologizmler astarlı ma`nide ko`rkem obrazlı bolıp keledi ha`m 
quramındag`ı so`zler bir-birinen ajıratıp alıp qarawdı ko`termeydi. Bunday so`z 
7
Ðåôîðìàòñêèé À.À. Ââåäåíèå â ÿç
ı
êîçíàíèå. Ì., qott, o0-ot-áåòëåð. 

---

dizbekleri ma`nilik jag`ınan da, qurılısı jag`ınan da jay so`z dizbeklerinen 
pu`tkilley ajıralıp turadı. 
Sebebi, olardın` quramındag`ı so`zler, birinshiden, grammatikalıq jaqtan 
birikken, ekinshiden, ol so`zler o`zlerinin` tiykarg`ı (jeke turg`andag`ı) leksikalıq 
ma`nisin joyıtqan, u`shinshiden, astarlı ma`nide obrazlı bolıp keledi, to`rtinshiden, 
olar eki ya onnan da ko`p bir neshe so`zlerden quralg`an turaqlı so`zlerdin` 
birigiwinen jasaladı, bunday so`z dizbekleri frazeologiyalıq so`z dizbekleri 
(frazeologizmler) dep ataladı. 
Ulıwma til iliminde so`zlik quramdag`ı frazeologizmlerdin` basqa so`zlik 
toparlardag`ı leksikalıq elementlerdegi o`zgesheliklerin ha`m ayırmashılıqların 
salıstıra otırıp, olardın` basqa so`z dizbeklerinen ayırılatug`ın tiykarg`ı belgilerin 
anıqlawda qaraqalpaq tili leksikologiyasında belgili ilimpaz E.Berdimuratovtın` 
pikirleri de bar. Anıg`ıraq aytqanda, ol qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdin` en` 
tiykarg`ı bir neshe belgilerin ajıratıp ko`rsetedi. Bul pikirler durısın alg`anda 
ulıwma til biliminde, sonday-aq tyurkologiya iliminde frazeologizmlerdi 
anıqlawdın` ha`zirge shekemgi bag`darlarına ha`m na`tiyjelerine qurılg`an. Olar 
to`mendegishe: 
1. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri tilimizde jeke leksikalıq birlikler sıpatında 
tayar tu`rinde qa`liplesip ketken so`z dizbeklerinen esaplanadı. 
2. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ma`nilik jaqtan obrazlı sıpatqa iye bolıp 
keledi. 
3. Frazeologiyalıq so`z dizbegin quraytug`ın jeke komponentler o`zlerinin` 
qa`liplesken turaqlı ornına iye bolıp keledi. 
4. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin bo`leklerge bo`liwge bolmaydı. 
5. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin quraytug`ın jeke komponentler jıynalıp 
barıp, bir sintaksislik xızmet atqaradı. 
6. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin basqa tilge so`zbe-so`z awdarıwg`a 
bolmaydı
8
. 
Haqıyqatında da frazeologizmlerden o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq 
toparlar sıpatında tanıwda usı tiykarg`ı belgiler basqa tillerdegi sıyaqlı en` baslı 
ko`rsetkishlerden bolıp tabıladı. Sonlıqtan bul pikirge tolıq qosılıwg`a ha`m olardı 
tiykarg`ı belgiler retinde tanıwg`a boladı. 
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq 
toparlar retinde bahalawg`a sog`an sa`ykes ilimiy mashqalalardı anıqlawda ha`m 
da`l til faktleri tiykarında izertlewde frazeologizmlerge ta`n usı jag`daylar tolıq 
esapqa alınıwı kerek. 
Lingvistikalıq a`debiyatlarda frazeologiyalıq so`z dizbekleri «idioma» degen 
termin menen belgili bolıp keledi. Onın` mazmunı, sıpatlaması frazeologiyalıq so`z 
dizbeklerinin` quramı, ondag`ı komponentlerdin` pu`tin ma`nige qatnası ma`selesi 
tek son`g`ı waqıtlar g`ana ayrıqsha ilimiy izertlewdin` ob`ekti bola basladı. Bunda 
biz birinshi gezekte frantsuz ilimpazı Sh.Balli
9
miynetinde frazeologiyalıq so`z 
dizbeklerin erkin so`z dizbeklerinen ajıratıwg`a baylanıslı olardı u`sh toparg`a 
8
Áåðäèìóðàòîâ Å. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëè. Ëåêñèêîëîãèÿ. Í5êèñ, qoor, qeq-qee-áåòëåð. 
9
Áàëëè Ø. Ôðàíöóçñêàÿ ñòèëèñòèêà. Ì., qoyq, iu-áåò. 

---

a`dettegi so`z dizbekleri, frazeologiyalıq toparlar ha`m frazeologiyalıq birlikler 
tu`rlerine ajıratıp ko`rsetkenin este tutıwımız kerek. Sh.Balli ko`z-qarasları keyingi 
waqıtları orıs ilimpazı akademik V.V.Vinogradov ta`repinen rawajlandırıldı
10
. Ol 
orıs tilindegi frazeologiyalıq so`z dizbeklerin semantikalıq jaqtan u`sh tipke ajıratıp 
ko`rsetedi: frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq 
dizbekler. Usıg`an baylanıslı ilimiy a`debiyatlarda, sabaqlıqlarda frazeologiyalıq 
so`z dizbekleri semantikalıq jaqtan ta`riyplewde, olardı semantikalıq tu`rlerge 
ajıratıwda sa`ykes frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` jeke komponentleri 
arasındag`ı semantikalıq birigiwshilikti esapqa alıw baslı o`lshem sıpatında ken` 
tarqalg`anı ma`lim. Haqıyqatında da frazeologiyalıq so`z dizbeklerine ta`n 
tiykarg`ı tiplerdi ajıratıwda semantikalıq faktor, yag`nıy komponentrlerdin` 
semantikalıq birigiwshiligi, pu`tin ma`nige qatnası tiykar bolıwı kerek. 
V.V.Vinogradovtın` klassifikatsiyası tiykarında frazeologiyalıq o`tlesiwler, 
frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler dep ajıratıw menen bir qatarda 
frazeologiyalıq so`z dizbeklerdin` to`rtinshi toparın tanıw ta`jiriybesi ken` o`ris 
aldı. 
Bul belgili orıs tili ilimpazı N.M.Shanskiy ta`repinen orıs tilinde 
frazeologiyalıq so`z dizbeklerdin` to`rtinshi semantikalıq tipi sıpatında 
frazeologiyalıq so`zler dep tanılg`an to`rtinshi tiptin` engiziliwine baylanıslı boldı. 
Ha`zirgi ku`nde milliy til ilimlerinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` 
semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan olardı to`rt tu`rge ajıratıp klassifikatsiyalaw 
ken` tarqalıp otır. Frazeologiyalıq so`zler (frazeologicheskie vırajenie) qollanılıwı 
jag`ınan turaqlı so`z dizbeklerinin` ayrıqsha tili bolıp tabıladı. Olar semantikalıq 
jaqtan ajıralıp g`ana qoymastan, ulıwma alg`anda erkin ma`nilerge iye 
komponentlerden quraladı. Frazeologiyalıq dizbeklerden o`zinin` frazeologiyalıq 
baylanıslı ma`nige iye so`zlerdin` bolmawı arqalı parq qıladı. Ma`selen: 
«Shımshıqtan qorıqqan tarı ekpeydi», «Ten` ten`i menen, tezek qabı menen», 
«Sha`rtli baha», «Erkin sawda», «Awırdın` u`sti, jen`ildin` astı», «Bası awırıp, 
baltırı sızlaw» t.b. 
Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyalıq so`z dizbekleri sistemasında basqa 
tillerdegidey-aq joqarıda atalg`an semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan bir-birinen 
ajıralıp turatug`ın frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` to`rt tu`rin ko`riwge boladı. 
Olar qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, 
frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq so`zler dep tanılıp ju`r. Frazeologiyalıq 
so`zler dep tanılg`an to`rtinshi tip milliy tillerdin` frazeologiyasında, 
frazeologiyalıq izertlewlerde ayırım semantikalıq topar sıpatında ken` tanıwg`a 
baylanıslı engizilgenligi ma`lim. Haqıyqatında da frazeologizmlerdin` bul 
semantikalıq toparı basqa toparlarg`a salıstırg`anda o`zine ta`n o`zgesheliklerine 
iye. Sonın` menen birge turaqlı so`z dizbekleri sistemasında u`lken bir du`zilmeler 
qatlamın quraydı. 
Frazeologizmlerdin` du`zilisi boyınsha en` tiykarg`ı eki grammatikalıq tipke 
ajıratıp qaraw ko`birek ko`zge taslanadı: So`z dizbegi tu`rindegi frazeologizmler, 
ga`p tu`rindegi frazeologizmler. Frazeologizmlerdin` du`zilisin, formaların 
10
Âèíîãðàäîâ Â.Â. Ðóññêèé ÿç
ı
ê. Ì., qoru, wq-wi-áåòëåð. 

---

u`yrenbey turıp, olardın` ta`biyatın, o`zine ta`n bolg`an o`zgeshelikleri sıpatların 
anıqlaw qıyın. Sonlıqtan da, frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` leksika-
semantikalıq ta`repi menen bir qatarda olardın` grammatikalıq du`zilisin anıqlaw 
en` a`hmiyetli ma`selelerdin` biri bolıp esaplanadı. 
Frazeologiyag`a arnalg`an ko`plegen miynetlerde tiykarınan so`z dizbegine 
ta`n bolg`an frazeologizmlerge kewil bo`lingen. Al, ga`pke ta`n frazeologizmler 
bolsa elege shekem ha`r ta`repleme u`yrenilmey atır. 
Orıs til bilimine M.N.Shanskiy, V.V.Vinogradov, A.Kunin, V.P.Jukov, 
T.Taranenko sıyaqlı frazeologlardın` miynetlerinde ga`pke ten` frazeologizmler 
so`z boladı. Tyurkologiyada ga`pke ten` frazeologizmler, arnawlı tu`rde izertdew 
ob`ekti bola almay atır. 
G.A.Bayramov ga`pke ten` frazeologizmlerdi (frazemalardı) ekige: xabar 
ha`m soraw ga`plerge ajıratadı. 
R.E.Kaysarova qazaq tilindegi frazeologizmlerdi grammatikalıq du`zilisi 
jag`ınan u`yrene otırıp, olardı morfologiyalıq ta`repten atawısh frazeologizmler, 
ra`wish ma`nili frazeologizmler. 
Qaraqalpaq tilinin` bay frazeologiyalıq materiallarının` ishinde quramalı 
du`ziliske iye eki bo`lekten turatug`ın du`zilmeler ko`plep ushırasadı: ot 
bası//oshaq qası; birde biye// birde tu`ye, bir ayag`ı go`rde//bir ayag`ı jerde, jo`ni 
joq//josag`ı, esiginin` qulpı//sandıg`ının` zulpı, dos egiz//dushpan segiz, sadag`ada 
suw ishedi//ayaqtag`ı uw ishedi, et etke//sorpa betke, ten` ten`i menen//tezek qabı 
menen ha`m t.b. 
Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasının` materiallarına na`zer salg`anımızda 
olardın` ma`nilik jag`ınan da, du`zilisi jag`ınan da tu`rlerinin` ju`da` ko`p ekenligi 
ko`rinedi. 
Frazeologiyalıq so`z dizbekleri tek semantikalıq aspektte qarastırıw 
−
olardın` ta`biyatın ashıwda, teren` u`yreniwde bul ele jetkiliksiz. Sonın` menen 
birge olardı formalıq ta`repi tiykarında da bahalaw talap etiledi. 
Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq so`z dizbeklerin du`zilisi 
jag`ınan tiykarg`ı u`z tu`rge bo`lip qaraw maqul boladı: 
1. So`z dizbegi tu`rindegi frazeologizmler: qulaq tu`riw, ko`z astınan qaraw, 
astarlı so`z, eki so`zli, soyıp qaplag`anday t.b. 
2. Ayırım jay ga`pler tu`rindegi frazeologizmler: isler besYo waqıt xosh. 
Bu`yiri burdı, «Shımshıqtan qorıqqan tarı ekpeydi», «Ha`reketke bereket» t.b. 
3. Qospa ga`p tu`rindegi ushırasatug`ın frazeologizmler: «U`lkenge hu`rmet, 
kishige izzet», «Ko`z-qorqaq, qol-batır», «Etegi elpi, jen`i jelpi», «Tamag`ı toq, 
ko`ylegi ko`k» t.b. 
So`zlik 
quramının` 
ajıralmas 
ha`m 
ayrıqsha 
bo`legi 
sıpatında 
frazeologizmler de a`debiy tildin` talaplarına qaray tildin` rawajlanıw 
nızamlıqlarına sa`ykes lingvistikalıq ha`m ekstralingvistikalıq derekler tiykarında 
rawajlanıp kiyatır. Son`g`ı da`wirler dawamında ja`miyetlik turmıstın` 
rawajlanıwına xalıqtın` ekonomikalıq, siyasiy, ruwhıy ha`m ma`deniy turmıs 
da`rejesinin` o`siwine baylanıslı a`debiy tildin` pu`tkil so`zlik quramında, sonın` 
ishinde frazeologiyalıq so`z dizbekleri quramında ko`zge tu`serliktey rawajlanıw 
halatlarının` ju`z bergeni ma`lim. Turmıs shınlıg`ına tiykarlang`an ug`ımlarg`a 

---

sa`ykes bazı bir frazeologiyalıq so`z dizbekleri o`zlerinin` qollanılıw jedelligin 
aytıp, go`nergen frazeologizmler toparına o`tken bolsa, jan`a ug`ımlarg`a, tildin` 
ja`miyetlik 
xızmetinin` 
ken`eyiwine 
baylanıslı 
so`zlik 
quramda 
jan`a 
frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` elewli bir du`rkinleri payda boldı. Ma`selen, 
belgili bir da`wirlerde jedel frazeologiyalıq birlikler sıpatında ken` qollanılg`an 
«Albaslı basıw», «Qatınnın` shashı uzın, aqılı kelte», «Kelinnin` jini – qa`ynene» 
t.b. usag`an frazeologiyalıq so`z dizbekleri go`nergen frazeologizmler sıpatında 
ha`zirgi ku`nde o`zlerinin` jedelligin joyıltıp, tilde siyrek gezlesetug`ın 
frazeologizmler sıpatında ko`rinse, en` son`g`ı da`wirde ekonomika menen 
ma`deniyat, siyasiy o`mir ilimnin` rawajlanıwı na`tiyjesinde a`debiy tildin` 
ko`rinislerine sa`ykes frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` quramı a`dewir ken`eyip, 
tilimiz jan`a frazeologizmler esabınan tolıg`ıp otır. Ma`selen: «jerdin` jasalma 
joldası», «megnit maydanı», «aq altın», «Sarı altın», «qanag`atqa-bereket», 
«ku`shin`e isenbe, isin`e isen» sıyaqlı bir qatar frazeologizmler so`zlik quramdag`ı 
son`g`ı da`wir ishindegi o`zgerislerge baylanıslı tilge kirgen frazeologiyalıq so`z 
dizbekleri bolıp esaplanadı. Qullası, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyalıq so`z 
dizbeklerinin` quramı ja`miyetlik turmıstın` talaplarına baylanıslı tariyxıy da`wirler 
dawamında leksikalıq, semantikalıq, funktsional`lıq xızmeti jag`ınan da rawajlanıp 
kelmekte. Bul jag`day qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler sistemasın rawajlanıw 
dinamikasın diaxroniyalıq, sonday-aq sinxroniyalıq aspektlerde ha`m leksikalıq 
ha`m semantikalıq, ha`m funktsional`lıq stil`lik bag`darlarda til qurılısının` 
da`rejeleri yarusları arasındag`ı g`a`rezlilik baylanıslardı tolıq esapqa alıp, olarg`a 
lingvistikalıq ko`z qarastan ha`r ta`repleme ilimiy baha beriwdi talap etedi. 
Haqıyqatında, 
frazeologiya 
ilimine 
baylanıslı 
ilimiy-teoriyalıq 
bag`darlardın` tırnag`ının` qalanıwı shveytsar-frantsuz alımı Sh.Ballidin` 
lingvistikalıq miynetlerinin` XX a`sirdin` baslarında «Frantsuzskaya stilistika» 
(1909) payda bolıwınan baslanadı. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri F de 
Sossyurdin` «Kurs obshey lingvistiki» (1916) miynetinde so`z etildi. 
F de Sossyur tilde tayar tu`rinde ushırasatug`ın so`z dizbekleri bar ekenligi 
ha`m olardın` tiykarg`ı sıpatların o`z waqtında-aq so`z etken edi
11
. 
XVIII a`sirden XX a`sirdin` ortalarına shekemgi frazeologiyalıq teoriyanın` 
rawajlanıwının` da`slepki da`wirlerinde-aq til ilimi tariyxında M.V.Lomonosov, 
V.A.Dal`, A.A.Potebiya, F.F.Fortunatov, F.I.Buslaev, Sh.Balli, A.A.Shaxmatov, 
V.V.Vinogradov, 
A.I.Efimov, 
N.M.Shanskiylerdin` 
ilimiy 
miynetleri 
frazeologiyanın` o`z aldına ayırım lingvistikalıq taraw sıpatında qa`liplesiwine, 
onın` bunnan bılay rawajlanıwı tiykar saldı. Frazeologiya ma`selelerine arnalg`an 
da`slepki miynetler ko`birek leksikografiyalıq ob`ektte bolıp xızmet etti. Bul 
da`wirde frazeologizmlerdin` so`zliklerde beriliwine, olardın` ma`nisi ha`m 
etimologiyasın anıqlawg`a ayrıqsha itibar berildi. 
Ulıwma alg`anda, frazeologiya son`g`ı jıllarda tez pa`t penen rawajlanıp 
atırg`an til biliminin` tarawlarının` birine aylandı. Ma`selen: frazeologizmlerdin` 
ta`biyatı ha`m qurılısı (A.M.Babkin, Yu.A.Gvozdarev), frazeologizmlerdin` 
semantikası (V.P.Jukov, N.M.Shanskiy, A.M.Melerovich, V.A.Yatselenko), 
11
Ô äå Ñîññþð. Êóðñ îáùåé ëèíãâèñòèêè. Ì., qoye, rq-áåò. 

---

frazeologizmlerdin` 
o`z-ara 
sinonimiyalıq 
o`zgeshelikleri 
(M.I.Sidorenko, 
E.I.Dibrova), frazeologizmlerdin` morfologiyalıq qurılısı ha`m paradigması 
(V.P.Jukov, V.K.Grishanova), ga`p ishindegi sintaksislik xızmeti (S.G.Gavrin, 
L.A.Kim, 
O.V.Shavkunova, 
V.M.Durmakov), 
ko`rkem 
shıg`armalar 
tili 
frazeologiyası (V.N.Vakurov, M.A.Babkina, A.G.Lomov, I.Ya.Lepeshev), 
frazeologiyag`a baylanıslı sabaqlıq ha`m qollanbalar do`retiw (A.I.Kunin, 
N.M.Shanskiy, V.P.Jukov, Yu.A.Gvozdarev, V.M.Mokienko, A.M.Bushuy, 
A.M.Fomina) boyınsha bir qatar miynetler payda boldı. 60-jıllardan baslap 
frazeologiyalıq izertlewlerde jan`a metodlar qollanıla basladı. Usının` na`tiyjesinde 
frazeologiyalıq teoriyalar tezlik penen rawajlanıp, bul taraw boyınsha ko`plegen 
qa`nigeler jetilisip shıqtı
12
. 
Frazeologiya tu`rkiy til biliminde a`sirimizdin` da`slepki jıllarınan baslap 
arnawlı izertlew ob`ektlerine aynaldı. Tu`rkiy tillerdin` frazeologiyası ma`selelerin 
izertlew tariyxında salmaqlı izertlewshiler sıpatında bizin` ko`z-qarasımızdan 
belgili tyurkologlar S.K.Ken`esbaev ha`m Sh.URaxmatullaevlardı tilge alsaq 
boladı. 
Olardın` 
bul 
ma`sele 
boyınsha 
arnawlı 
izertlewleri 
tu`rkiy 
frazeologiyasının` payda bolıwı ha`m rawajlanıwında u`lken rol` atqardı
13
. 
Son`g`ı otız-qırq jıl dawamında tu`rkiy tillerindegi frazeologizmlerdi 
u`yreniwde a`hmiyetli bolg`an jetiskenlikler qolg`a kirgizildi. Bul da`wirde 
S.N.Muratovtın` «Ustoychivıe slovosochetaniya v tyurkskix yazıkax» (1961) atlı 
monografiyası Sh.U.Raxmatullaevtın` «Nekotorıe voprosı uzbekskoy frazeologii» 
(1966), G.A.Bayramovtın` «Osnovı frazeologii azerbayjanskogo yazıka» (1970), 
G.X.Axunzyanovtın` 
«Idiomı» 
(1974), 
M.F.Chernovtın` 
«Frazeologiya 
sovremennogo chuvashskogo yazıka» (1988) atlı bir qatar ilimiy miynetler, 
monografiyalar, dissertatsiyalar islendi. Bul ko`rsetilgen miynetlerde te tu`rkipy til 
biliminde frazeologiyanın` ob`ekti, frazeologizmnin` mazmunı, olardın` en` 
tiykarg`ı bolg`an belgileri jeterli da`rejede anıqlang`an emes edi. 
O`zbek frazeologiyasına arnalg`an da`slepki miynetler 50-jıllardın` basında 
payda boldı. Olardın` qatarına Sh.Raxmatullaev, Ya.D.Pinxasov, A.Shomaqsudov, 
M.Xusainovlardın` kandidatlıq dissertatsiyaların kirgiziw mu`mkin
14
. Bul 
12
¹àðà4
ı
ç` Ðîéçåíòîí Ë.È., Ìàëèíîâñêèé Å.À., Õàþòèí À.Ä. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ñòàíîâëåíèÿ 
ôðàçåîëîãèè êàê ëèíãâèñêòè÷åñêîé äèñöèïëèí
ı
. Ñàìàðêàíä, qout, t-u0-áåòëåð~ Ìàëèíîâñêàÿ Å.À. 
Èñòîðèÿ èçó÷åíèÿ ïðîáëåì ôðàçåîëîãèè â ðóññêîì ÿç
ı
êîçíàíèè. Òàøêåíò` Ôàí, qooq, t-ow-áåòëåð. 
13
Êå4åñáàåâ Ñ.Ê. Óñòîé÷èâîå ñî÷åòàíèÿ ñëîâ êàçàõñêîãî ÿç
ı
êà (ïàðí
ı
å ñëîâà, èäèîì
ı
è ôðàç
ı
). 
ÀÄÄ. Àëìà-àòà, qorr~ Ôðàçåîëîãè÷åñêèå ïàðí
ı
å â
ı
ðàæåíèÿ â êàçàõñêîì ÿç
ı
êå. //Èçâåñòèÿ ÀÍ ÊÀÇ 
ÑÑÐ, Ñåðèÿ ôèëîëîãè÷åñêàÿ, iw, â
ı
ï. VI, qotw, e-qe-áåòëåð~ Î íåêîòîð
ı
õ îñîáåííîñòÿõ 
ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö â êàçàõñêîì ÿç
ı
êå. //Èçâåñòèÿ ÀÍ Êàç ÑÑÐ, Ñåðèÿ ôèëîëîãèÿ è 
èñêóññòâîâåäåíèÿ, â
ı
ï. I-II, qotr, y-wi-áåòëåð~ ¹àçà3 òèëèíè4 ôðàçåîëîãèÿë
ı
3 ñ5çëèãè. Àëìàò
ı
, qouu~ 
Ðàõìàòóëëàåâ Ø. Îñíîâí
ı
å ãðàììàòè÷åñêèå îñîáåííîñòè îáðàçí
ı
õ ãëàãîëüí
ı
õ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö â 
ñîâðåìåííîì óçáåêñêîì ÿç
ı
êå. ÀÊÄ. Ì., qotw~ ?çáåê òèëèíèíã 3èñ3à÷à ôðàçåîëîãèê ëó2àòè. 
Òîøêåíò, qoyr~ ?çáåê ôðàçåîëîãèÿñèíèíã áàúçè ìàñàëàëàðè. Òîøêåíò, qoyt~ Íóò3èìèç êóðêè. Òîøêåíò, 
qou0, 
14
Ðàõìàòóëëàåâ Ø.Ó. Îñíîâí
ı
å ãðàììàòè÷åñêèå îñîáåííîñòè îáðàçí
ı
õ ãëàãîëüí
ı
õ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ 
åäèíèö ñîâðåìåííîãî óçáåêñêîãî ÿç
ı
êà. ÀÊÄ. Ì., qoyw, qy-áåò~ Ïèíõàñîâ ß.Ä. Ôðàçåîëîãè÷åñêèå 
â
ı
ðàæåíèÿ â ÿç
ı
êå ïðîèçâåäåíèè Õàìèäà Àëèìäæàíà. ÀÊÄ. Òàøêåíò, qote, qo-áåò~ Øàìàêñóäîâ 

---

miynetlerde o`zbek tilinin` frazeologizmleri akademik V.V.Vinogradovtın` 
struktural-semantikalıq klassifikatsiyası tiykarında u`yrenildi. Frazeologizmler 
semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq 
o`tlesiwler ha`m frazeologiyalıq dizbeklerge ajıratıldı. 
Son`g`ı jıllarda o`zbek tili frazeologiyası sezilerli da`rejede rawajlanıp ketti. 
O`zbek 
tilinin` 
frazeologiyasına 
arnalg`an 
miynetlerdin` 
ishinde 
frazeologizmlerdin` ayırım strukturalıq tipleri, stil`lik qollanılıw o`zgeshelikleri 
haqqındag`ı izertlewler, frazeologiyalıq so`zlikler payda bola basladı. Sonın` 
menen birge Sh.Raxmatullaev, A.Mamatov, B.Yoldashevlardın` izertlewleri
15
jarıq 
ko`rdi. 
Frazeologizmler haqqındag`ı mashqalanın` til iliminde qospalılıg`ın 
da`liyllewshi ma`seleler og`ada ko`p. Usıg`an qaramastan eleshe shekem 
qaraqalpaq til biliminde frazeologiya mashqalaları jetkilikli da`rejede ilimiy-
izertlewlerdin` ob`ekti bolmay kiyatır. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ko`pshilik 
jag`dayda qurılısı jag`ınan Erkin so`z dizbeklerinen parıq qıla bermeydi. Olardın` 
ishinde ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi erkin so`z dizbeklerinin` barlıq tu`rlerin 
ushıratıwg`a boladı. Bul jag`day frazeologiyalıq so`z dizbeklerin erkin so`z 
dizbeklerinen ajıratıwdın` qıyın ha`m og`ada a`hmiyetli ekenligin ko`rsetedi. 
Sonlıqtan da, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasın izertlew ilimiy ko`z-qarastan ha`r 
ta`repleme u`yreniw bu`gingi qaraqalpaq til biliminin` og`ada a`hmiyetli 
mashqalalarının` biri bolıp sanaladı. 
Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyası boyınsha usı waqıtqa deyin sistemalı 
tu`rde jazılg`an arnawlı miynetler joq. Bul tarawda tek qaraqalpaq tili 
frazeologiyasının` ayırım ma`seleleri haqqında prof. E.Berdimuratovtın` «Ha`zirgi 
zaman qaraqalpaq tili. Leksika» (No`kis, 1964) atlı miynetin atap ko`rsetiwge 
boladı. 
Son`ınan 
frazeologizmlerdin` 
so`zliklerde 
beriliw 
ma`seleleri 
S.Nawrızbaeva ta`repinen arnawlı izertlendi
16
. Keyingi waqıtları bul taraw 
boyınsha bir qansha ilimiy maqalalar ja`riyalandı
17
ha`m frazeologiyalıq so`zlikler 
À.Ø. ßç
ı
ê ñàòèð
ı
Ìóõèìè (Ëåêñèêà è ôðàçåîëîãèÿ). ÀÊÄ. Òàøêåíò, qoty, qi-áåò~ Õóñàèíîâ Ì. 
Ôðàçåîëîãèÿ ïðîç
ı
ïèñàòåëüíèö
ı
Àéä
ı
í. ÀÊÄ. Ñàìàíêàíä, qoto, qi-áåò. 
15
Ðàõìàòóëëååâ Ø. Íåêîòîð
ı
å âîïðîñ
ı
óçáåêñêîé ôðàçåîëîãèè. ÀÄÄ. Òàøêåíò, qoyi~ Ìàìàòîâ À.Ý. 
Ïðîáëåì
ı
ëåêñèêî-ôðàçåîëîãè÷åñêîé íîðì
ı
â ñîâðåìåííîì óçáåêñêîì ëèòåðàòóðíîì ÿç
ı
êå. ÀÄÄ. 
Òàøêåíò, qooq~ É7ëäàøåâ Á. *îçèðãè 7çáåê òèëèäà ôðàçåîëîãèê áèðëèêëàðíèíã ôóíêöèîíàëü-óñëóáèé 
õóñóñèÿòëàðè, äîêòîðëèê äèññåðòàöèÿñè. Òîøêåíò, qooe~ É7ëäàøåâ Á., Áîçîðáàåâ Ê. ?çáåê òèëèíèíã 
ôðàçåîëîãèê ëó2àòè. Ñàìàðêàíäò, qooi. 
16
Íà7ð
ı
çáàåâà Ñ.Ò. Òèï
ı
èìåíí
ı
õ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö êàðàêàëïàêñêîãî ÿç
ı
êà è èõ îòðàæåíèÿ â 
êàðàêàëïàêñêî-ðóññêîì ñëîâàðå. ÀÊÄ. Ì., qoyu~ Êåéèí êèòàï áîë
ı
ï ø
ı
3ò
ı
~ Ôðàçåîëîãè÷åñêèå åäèíèö
ı
â 
êàðàêàëïàêñêî-ðóññêîì ñëîâàðå. Òàøêåíò, qouw. 
17
Åøáàåâ Æ. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëèíäåãè ôðàõåîëîãèÿë
ı
3 òèðêåñëåðäè êëàññèôèêàöèÿ æàñà7 ì1ñåëåëåðè. 
//Âåñòíèê ÊÊÔÀÍ ÓçÑÑÐ, qoyr, Ne, qet-qrw-áåòëåð~ Ôðàçåîëîãèÿë
ı
3 âàðèàíòëàð ê5ðêåì 
ø
ı
2àðìàí
ı
4 òèéêàð2
ı
ñ67ðåòëå7 3óðàëëàð
ı
í
ı
4 áèðè. //Ñîâåò ¹àðà3àëïà3ñòàí
ı
, qoui, o-àâãóñò~ Êàðèìîâ 
Ê. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäåãè æóï ôðàçàë
ı
3 áèðëèêëåð 81ì îëàðä
ı
4 ëåêñèêà-ñåìàíòèêàë
ı
3 ãåéïàðà 5çãåøåëèêëåðè 
//Ñîâåò ìó2àëëèìè, qoue, we-èþíü~ !áäèìóðàòîâ Ê. Ôðàçåîëîãèçìëåð òèëèìèçäè4 áàé 21çèéíåñè 
//Ñîâåò ¹àðà3àëïà3ñòàí
ı
, qoi0, qu-ÿíâàðü~ Òóðàáàåâ À.Ø. Î ñîñòàâëåíèè ôðàçåîëîãè÷åñêîãî ñëîâàðÿ 
êàðàêàëïàêñêîãî ÿç
ı
êîçíàíèÿ. Íóêóñ, qoie, qiu-qoe-áåòëåð. 

---

du`zildi
18
. Degen menen qaraqalpaq tili frazeologiyasının` ha`zirge deyin jeterli 
da`rejede izertlenilmey kiyatırg`an ma`seleleri ko`p. 
Ataqlı orıs tili leksikologlarının` biri N.M.Shanskiy orıs tilinde 
frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` izertleniwi ha`m u`yreniliwi jag`dayın ayta 
kelip, ha`zirgi ku`nde tiykarınan alg`anda orıs tili frazeologizmlerinin` 
semantikalıq o`zgeshelikleri, ko`rkem a`debiyatta ha`m publitsistikada stil`lik 
qollanılıwı 
boyınsha 
ko`birek 
izertlengenligi 
tuwralı, 
durısında, 
frazeologizmlerdin` basqa aspektlerde u`yreniliwi ayrıqsha a`hmiyetke iye 
ekenligin atag`an edi. Sonın` menen birge frazeologizmlerdin` leksikalıq quramı, 
du`zilisi, ma`nilik ta`repi, morfologiyalıq o`zgeshelikleri bu`gingi ku`nde 
izertlewlerdin` tiykarg`ı ob`ektine aylanıwı kerekligin ko`rsetip o`tedi. 
N.M.Shanskiydin` bul a`dil pikirlerin qaraqalpaq til frazeologiyası ha`m onı 
izertlew ma`selelerine de tolıq ta`n ekenligi ha`zirgi qaraqalpaq til biliminde de 
ayqın sezilmekte. 
Joqarıda atalg`an frazeologiya ma`selelerine arnalg`an miynetlerdin` 
ko`pshiligi 
derlik 
frazeologizmlerdin` 
semantikasına 
tiykarlang`an. 
Frazeologizmlerdi tek g`ana semantikalıq aspektte qarastırıw – onın` ta`biyatın 
ashıwda, teren`irek u`yreniwde, a`lbette jetkiliksiz. Sonlıqtan frazeologizmlerdi 
qurılısı jag`ınan u`yreniw og`ada u`lken a`hmiyetke iye. Sebebi frazeologizmler 
o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq belgileri menen bir qatarda du`zilislik 
quramalılıg`ı menen de ayrılap turadı. Mine, frazeologizmlerdin` bul sıpatı tek 
qaraqalpaq til biliminde emes, ulıwma tu`rkiy tillerinde de izertlew ob`ekti bolmay 
atır. 
Tildin` so`zlik quramında tek g`ana so`zler emes, sonın` menen birge 
birikken so`z dizbekleri de ushırasadı. Olar turaqlı tu`rde birikken so`zlerden ibarat 
frazeologizmler yaki frazeologiyalıq so`z dizbekleri dep ataladı. Til iliminin` 
frazeologiyalıq so`z dizbekleri izertlewshi tarawı frazeologiya (grekshe ph4as3s – 
l9g9s – «so`z» ma`nisinde). 
Frazeologizmler eki ha`m onnan da artıq so`zlerdin` turaqlı birikpesi. Mısalı: 
Salısı suwg`a ketiw, ko`z salıw, iyt o`lgen jer t.b. 
Frazeologizmlerdin` quramında qansha so`z bolıwına qaramastan, olar 
barlıg`ı jıynalıp barıp ulıwma bir ma`nini an`latadı, emotsional`-ekspressivlik 
ma`nini bildiredi. 
Frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` ayırım komponentlerinin` ulıwma so`z 
dizbegi an`latatug`ın pu`tin ma`nige qatnası ha`m grammatikalıq jaqtan o`z-ara 
baylanısıw da`rejesi boyınsha birdey bolmay, ha`r tu`rli bolıp keledi. Usıg`an 
baylanıslı ulıwma frazeologiyalıq so`z dizbeklerin frazeologiyalıq o`tlesiwler, 
frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq so`zler dep 
to`rtke bo`liwge boladı. 
1. Frazeologiyalıq o`tlesiwlerdi ha`sh qanday bo`leklerge bo`liwge 
bolmaydı, quramındag`ı komponentleri o`zinin` tiykarg`ı leksikalıq ma`nisin derlik 
joyıltıp jibergen so`z dizbekleri. Sonlıqtan frazeologiyalıq so`z dizbegi 
18
Åøáàåâ Æ. ¹àðà3àëïà3 òèëèíè4 3
ı
ñ3àøà ôðàçåîëîãèÿë
ı
3 ñ5çëèãè. Í5êèñ, qoit~ Æóìàìóðàòîâ Ò. 
Ðóññêî-êàðàêàëïàêñêèé ñëîâàðü ôðàçåîëîãèçìîâ äëÿ øêîëüíèêîâ. Íóêóñ, qoit. 

---

an`latatug`ın ma`ni jeke komponentlerinin` ma`nisine hesh qanday qatnas 
jasamaydı, olardın` jeke ma`nilerinen hesh qanday g`a`rezli emes: Jelkemnin` 
shuqırı ko`rsin degen frazeologiyalıq so`z dizbegi turmayman, ketip qalaman 
degendi an`latadı. Bul ma`ninin` jeke komponentler an`latatug`ın ma`niler menen 
hesh qanday baylanısı joq. Jelke, shuqır, ko`riw degen so`zler bir dizbekke 
grammatikalıq jaqtan ju`da` bekkem baylanısqan. 
Tu`ye u`stinen iyt qabıw, ko`z benen qastın` arasında, murnın balta 
shappaw, salısı suwg`a ketiw t.b. 
Bular bo`leklerge bo`liwge bolmaytug`ın leksikalıq pu`tin bir birlik, olar 
an`latatug`ın ma`ni onın` quramındag`ı elementlerge baylanıslı emes ekenligin 
ko`riwge boladı. 
2. Frazeologiyalıq birlikler – bular frazeologiyalıq o`tlesiwlerge qarag`anda 
biraz jumsarg`an so`z dizbekleri. Eger frazeologiyalıq o`tlesiwdi quraytug`ın 
komponentlerinin` ma`nileri pu`tin so`z dizbegi an`latatug`ın ma`niden birotala 
alıs, hesh qanday jaqınlaspaytug`ın bolsa, frazeologiyalıq birliklerde ayırım 
komponentler ulıwma pu`tin ma`nige jaqın keledi. Olardın` jeke ma`nileri jıynalıp 
barıp, so`z dizbeginin` astarlı tu`rdegi pu`tin ekinshi ma`nisin quraydı. Pıshaq 
arqası – degen so`z dizbegi azıraq degen ma`nini an`latadı. Arqası degen – qırı, 
yag`nıy pıshaqtın` qırı ma`nisinde. Pıshaqtın` qırı jin`ishke ekenligi bizge ma`lim. 
Usıg`an baylanıslı – pıshaq arqası – degen so`z dizbegi do`regen. Onın` jeke 
komponentlerinin` ma`nileri azıraq degen pu`tin ma`nini payda etiwge ja`rdem etip 
tur. 
Frazeologiyalıq birliklerdin` de komponentleri semantikalıq jaqtan 
ajıralmaytug`ınlıg`ı ha`m turaqlılıg`ı menen xarakterlenedi. Olardın` quramındag`ı 
jeke so`zlerdi bir-birinen bo`lip taslawg`a bolmaydı. Sonday-aq basqa so`zler 
menen awmastırıw da sıyımsız. 
Solay etip, bo`leklewge bolmaytug`ın, semantikalıq jaqtan tutas, 
quramındag`ı komponentlerdin` jeke ma`nileri jıynalıp barıp, pu`tin bir ekinshi 
ma`nini payda etetug`ın so`z dizbekleri qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq birlikler 
dep ataladı.. Ko`zdi ashıp jumg`ansha, ayag`ı jerge tiymew, qulaq tu`riw t.b. 
Frazeologiyalıq birlikler obrazlılıq ekspressivlik xarakterge iye bolıp keledi. 
3. Frazeologiyalıq dizbekler – quramındag`ı komponentlerinin` jeke 
ma`nileri ju`da` anıq, ulıwma ma`nige tikkeley baylanıslı. Solay da turaqlı 
xarakterge iye so`z dizbeklerinin` bir tu`ri. qabaq u`yiw, ju`z qızartıw, g`az moyın 
t.b. Bulardag`ı ulıwma ma`ni jeke komponentlerinin` leksikalıq ma`nileri menen 
tikkeley baylanısta boladı. Frazeologiyalıq dizbekler frazeologiyalıq so`z 
dizbeklerinin` basqa tu`rleri usap ko`binese obrazlılıqqa ha`m ma`nilik o`tkirlikke 
iye bolıp keledi. 
4. Frazeologiyalıq so`zler – tilimizde so`z dizbeklerinin` ajıralmaslıqtı talap 
etetug`ın, ku`ndelikli turmısta tayar tu`rinde usharsatug`ın o`zgeshe tag`ı bir toparı. 
Frazeologizmlerdin` en` tiykarg`ı derekleri bolıp xalıq awız eki a`debiyatının` 
derekleri, ko`rkem a`debiyat, ka`siplik ortalıq, awızeki eki so`ylew tili, basqa tillerden 
kirgen o`zlestirmeler esaplanadı. 

---

10. LEKSIKOGRAFIYA 
1. Leksikografiya haqqında tu`sinik. 
2. Entsiklopediyalıq, lingvistikalıq so`zlik. 
3. Orfografiyalıq, tu`sindirme so`zlikler. 
4. Dialektologiyalıq, frazeologiyalıq, terminologiyalıq, awdarma so`zlikler. 
Usınıs etilgen a`debiyatlar: 
1.
Turabaev A. Rus ha`m qaraqalpaq leksikografiyasınan qısqasha 
mag`lıwmatlar. «Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler». No`kis, 1971, 145-
158-betler. 
2.
Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. No`kis, 
1985. 
3.
Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi. I-IV tomlar. No`kis, 1982-1992. 
4.
Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha sinonimler so`zligi. No`kis, 
1990. 
5.
Nasırov D., Bekbergenov A., Ja`rimbetov A. Russha-qaraqalpaqsha 
lingvistikalıq terminler so`zligi. No`kis, 1979. 
6.
Russko-karakalpakskiy slovar`. M., 1967. 
7.
Nasırov D. ha`m t.b. Matematika terminlerinin` russha-qaraqalpaqsha 
so`zligi. No`kis, 1992. 
8.
Jaqsımuratov Q. Meditsina terminlerinin` russha-qaraqalpaqsha qısqasha 
tu`sindirme so`zligi. No`kis, 1989. 
9.
Ka`rimxojaev Sh. Diyxanshılıq terminlerinin` qaraqalpaqsha tu`sindirme 
so`zligi. No`kis, 1995. 
10.
Qutlımuratov B. ha`m t.b. Jol qatnası terminlerinin` orıssha-qaraqalpaqsha 
so`zligi. No`kis, 1995. 
Sorawlar 
1. So`zlik dep neni tu`sinemiz? 
2. Leksikografiya tu`sinigi nenii an`latadı? 
3. So`zlerdin` tu`rleri? 
Tayanısh so`zler ha`m atamalar: leksikografiya, entsiklopediyalıq so`zlik, 
lingvistikalıq so`zlik, awdarma so`zlik, tu`sindirme so`zlik, orfografiyalıq so`zlik, 
dialektologiyalıq so`zlik, frazeologiyalıq so`zlik, terminologiyalıq so`zlik. 
Leksikografiya (grek t. lexis (so`z) g4aph9 (jazaman) degen so`zlerden 
quralg`an – so`zliklerdi du`ziwdin` ilimiy metodikası degendi bildiredi. So`zlikler 
du`ziw ushın, ildegi so`zler menen frazeologiyalıq so`z dizbeklerin jıynaw ha`m 
olardı ta`rtipke tu`siriw jumısları islenedi. So`zlik du`ziw isi leksikografiyalıq 
jumıs dep ataladı. 
So`zliklerdin` bir neshe tu`ri: 
1. So`zliklerdin` ishinde tildin` leksikasının` shıg`ıwın, rawajlanıwın, onın` 
bir neshe da`wirin qamtıp sıpatlaytug`ın tu`ri bar. Olar tariyxıy so`zlikler dep 

---

ataladı. Ha`zirgi tildin` so`zlikleri ha`zirgi da`wirde tilde qollanılatug`ın so`zlerdi 
qamtıydı, olarg`a sıpatlama beredi. 
2. Tolıq so`zlikler (polnıe) belgili bir tildegi barlıq so`zlerdi tolıg`ı menen 
qamtıydı ha`m olarg`a sıpatlama beredi. Kishi yamasa tolıq emes so`zlik – so`zlik 
quramdag`ı barlıq so`zlerdi emes, onın` belgili bir da`wirindegi so`zlerdi yamasa 
leksikanın` belgili bir tarawın qamtıytug`ın so`zlik bolıp esaplanadı. 
3. So`zlerdin` so`zlikte ana tilinde tu`sindiriliwi yamasa basqa tilge 
awdarılıp tu`sindiriliwine qaray so`zlikler eki tu`rge bo`linedi: 1) bir tillik 
tu`sindirme so`zlikler, 2) eki tillik yamasa ko`p tillik awdarma so`zlikler. 
4. So`zlikler olarda berilgen so`zlerdin` alfavit ta`rtibi menen ko`rsetiliwine 
yamasa so`zler menen belgilenetug`ın tu`siniklerdin` reti menen ko`rsetiliwine 
qaray eki tu`rge bo`linedi: 
1. seslik yamasa alfavitlik. 
2. ideologiyalıq so`zlikler yamasa tu`sinikler so`zligi. 
So`zliklerdi demek, 4 tu`rge bo`lip qarawg`a boladı eken. 
1. So`zlerdin` shıg`ıw deregi, olardın` semantikasının` rawajlanıwı tuwralı 
mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler: etimologiyalıq so`zlik, tariyxıy so`zlik. 
2. Ha`zirgi tillerdegi so`zlerdin` ma`nislerin tu`sindirip, olardın` qollanılıwı 
haqqında mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler – tu`sindirme so`zlik, awdarma so`zlik, 
terminologiyalıq so`zlik, dialektologiyalıq so`zlik, frazeologiyalıq so`zlik, 
sinonimler so`zligi. 
3. So`zlerdin` seslik qurılısı, olardın` jazılıwı tuwralı mag`lıwmat beretug`ın 
so`zlikler. Fonetikalıq so`zlik, orfografiyalıq so`zlik. 
4. Zatlar menen qubılıslardın` ma`nilerin anıqlap tu`sindiretug`ın so`zlikler, 
entsiklopediyalıq so`zlikler, illyustrativli so`zlikler. 
Tu`sindirme so`zlikler 
Tu`sindirme so`zlikler - a`debiy tildegi ulıwma ha`m jiyi qollanılatug`ın 
so`zlerdi qamtım, olardın` ma`nilerin tallap tu`sindiriwdi, a`debiy tildin` leksikalıq, 
semantikalıq normaların ko`rsetiwdi maqset etedi. 
Rus tili boyınsha bunday so`zlik jasawdın` u`lken ta`jiriybesi bar. V.I.Dal` 
du`zgen «Tolkovıy slovar` jivogo veliko-russkogo yazıka» degen so`zligi 30 000 
shamasında naqıl-maqallar, frazeologiyalıq so`z dizbeklerin qamtıydı. 1935-1940-
jılları prof. D.N.Ushakovtın` redaktorlıg`ında «Tolkovıy slovar` russkogo yazıka» 
(v4 t.) shıqtı. S.I.Ojegov du`zgen «Slovar` russkogo yazıka» ol ko`lemi boyınsha 
shıg`ın so`zlik bolıp esaplanadı. 17 t-q akad so`zlik bar. 
Tu`sindirme so`zlikte so`zler semantikalıq, grammatikalıq, stilistikalıq 
jaqtan tu`sindiriledi. So`zliktegi ma`nisi tu`sindiriletug`ın so`z reestr so`z dep 
ataladı. Qaysı so`z shaqabına kiretug`ını belgiler arqalı ko`rsetiledi. 
So`zge anıqlama sinonim arqalı beriledi. A`debiyattan mısallar, tsitatalar 
beriledi. 
Reestr so`zdin` anıqlaması, og`an berilgen tu`rli grammatikalıq, stilistikalıq 
t.b. minezlemeler, keltirilgen mısallar so`zlik maqala (slovarnaya stat`ya) dep 
ataladı. Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi I-IV tomlar 1982-1992-jj. shıqtı. 

---

Dialektologiyalıq so`zlikler 
Millet tilinin` ishindegi jergilikli dialektlerge ta`n ha`r tu`rli ayrıqshalıqlardı 
salıstırıw tildin` tariyxıy rawajlanıwın tanıp biliwge ko`meklesedi. Nasırov D., 
Dospanov O. Qaraqalpaq tilinin` dialektologiyalıq so`zligi. No`kis, 1983. 
Frazeologiyalıq so`zlikler 
Frazeologiyalıq so`zlikler belgili bir tildegi ha`r tu`rli frazeologiyalıq so`z 
dizbeklerin qamtıydı, olardın` ma`nilerin tu`sindiredi. «Rus tilinin` frazeologiyalıq 
so`zligi» (red. basqarg`an A.I.Molotkov) 1967-jılı shıqtı. Bul so`zlikte 4 mın`nan 
aslam frazeologiyalıq so`z dizbekleri bar, olardın` ma`nisleri tu`sindirilgen. 
So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbekleri olardın` komponentlerinin` alfavit ta`rtibi 
boyınsha du`zilip, belgili bir frazeologiyalıq so`z dizbegi qansha komponentli 
bolsa, sonsha ret qaytalanıp berilgen. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` 
ma`nisi tu`sindirilgen, ol ma`nini tu`sindiriw ushın ko`rkem a`debiyattan mısallar 
berilgen. 
So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbegin tu`sindiriwge arnalg`an so`zlik 
maqala berilgen. 
Frazeologiyalıq so`zlik bir tillik tu`sindirme so`zlik tu`rinde de, eki tillik 
awdarma so`zlik tu`rinde de jasaladı. 
A.V.Kunin «Anglo-russkiy frazeologicheskiy slovar`» M., 1955. Qaraqalpaq 
tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. J.Eshbaevtın` avtorlıg`ında, 1985. 
Awdarma so`zlikler 
Awdarma so`zliklerdin` eki tu`ri bar: onın` birinde belgili bir shet tildegi 
so`zler menen frazeologizmler ana tiline awdarılıp beriledi de, ekinshisinde, ana 
tilindegi so`zler menen frazeologizmler shet tilge awdarıladı. 
En` ko`p ushırasatug`ın so`zliklerden – eki tili awdarma so`zlikler. 
Awdarma so`zlikler shet tildi oqıp u`yreniwde, ol tildin` leksikasın u`yreniwde, 
basqa tilde jazılg`an a`debiyatlardı awdarıwda ayrıqsha xızmet atqaradı. 
Terminologiyalıq so`zlikler 
Terminologiyalıq so`zlikler ilim menen texnikanın` ha`r qıylı tarawlarına 
baylanıslı terminlerdi qamtıydı, olardın` ma`nilerin tu`sindirip beriwdi maqset 
etedi. 
Terminologiyalıq so`zlikler bir tillik tu`sindirme so`zlik tu`rinde de, eki 
tillin` awdarma so`zlik tu`rinde de jasaladı. Bir tilde jasalg`an terminologiyalıq 
so`zliklerde terminnin` bildiretug`ın ma`nisine tallaw jasaladı, tu`sinik beriledi. 
Shet tiller so`zlerinin` so`zligi – maqseti shıg`ısı boyınsha basqa tilden 
kirgen so`zler menen terminlerge qısqasha tu`sinik beriw barlıg`ın emes, 
ja`miyetlik ilimler menen ilimiy-texnikalıq a`debiyatlarda, ko`rkem a`debiyat 

---

penen gazeta jurnallarda qollanılatug`ın shet tilden kirgen so`zler menen 
terminlerdi qamtıydı. 
Tu`sindirme so`zlik tildegi so`zlerdin` ma`nilerin tu`sindiredi. So`zliktegi 
so`zdin` 
ma`nilerine 
ha`m 
ol 
qatnasqan 
turaqlı 
birikpe, 
parafraza, 
frazeologizmlerdin` ma`nilerin tu`sindirip, grammatikalıq xarakteristika beredi. 
«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi» 4 tomnan ibarat bolıp, 1982-1992-
jılları shıqtı. 
I tomda 3772 bas so`z.
II tomda 5004 bas so`z. 
III tomda 8569 bas so`z. 
IV tomda 10442 bas so`z. 
Barlıg`ı 24532 (27787) bas so`z, 9572 so`z ma`nileri, 4829 frazeologiyalıq 
ulıwma sanı 38933 leksikalıq birlik ha`m ma`ni tu`sindirilgen. 
Jaqında ken` oqıwshılar ja`miyetshiligi «Qaraqalpaqstan» baspası ta`repinen 
shıqqan «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III tomı tanısıw 
mu`mkinshiligine iye boldı. To`rt tomlıq bul so`zliktin` I tomı A-E-B-V ha`riplerin 
(«Qaraqalpaqstan» baspası, 1982), II tomı G-G-D-E-Yo-J-Z-I-Y-K ha`riplerin 
(«Qaraqalpaqstan» baspası, 1984) o`z ishine alg`an bolsa, III tomı K-K-L-M-N 
ha`riplerin qamtıydı. So`zlikte ulıwma sanı 8569 leksikalıq birliktin` ma`nisi 
tu`sindirilip, sıpatlama berilgen. 
Bul tu`sindirme so`zlik O`zSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan 
filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler 
ha`m terminologiya bo`liminin` ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq ha`zirgi 
qaraqalpaq tili, til tariyxı ha`m dialektologiyası tilshileri ta`repinen shıg`arılıp 
atırg`an qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp tabıladı. 
«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III Tomı M.Qa`lenderov, 
D.S.Saytov, A.Qıdırbaev, U.Embergenov, R.Esemuratova, A.Turabaev, B.Beketov 
ta`repinen du`zilgen. Ko`lemi 23 baspa tabaqtan ibarat. 
Ha`r qanday tillerdegi sıyaqlı qaraqalpaq tilinin` leksikası da rawajlanıp 
so`zlik quramda o`zgerisler bolıp barmaqta. Usıg`an baylanıslı ayırım so`zlerdin` 
ma`nisi ken`eyedi, yamasa tarayadı jan`a so`zler tilimizge kelip kiredi. Mine, 
usınday so`zlerdin` ma`nisin tu`sindiretug`ın, jazılıw normasın ko`rsetetug`ın, 
jazılıw tu`sindirme so`zlik du`ziw za`ru`rligi a`lleqashan-aq payda bolg`an edi. Bul 
wazıypanı «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» avtorlıq ja`ma`a`ti 
inabatlı orınlap otır. 
So`zlikte berilgen leksikalıq birliklerdin` ma`nileri qaraqalpaq tilinin` bay 
faktleri tiykarında ko`rkem shıg`armalardan alıng`an illyustrativ materiallar menen 
da`l tu`sindirilip ko`rsetilgen. Reestr so`zdin` qaysı so`z shaqabına jatatug`ının, 
leksikalıq qatlamlardın` qaysısına tiyisli ekenligin (mısalı anaw yaki mınaw termin 
ilim ha`m texnikanın` qaysı tarawına derek ekenin) sha`rtli qısqartıwlar menen 
belgiley otırıp, sol so`zge grammatikalıq ha`m leksikalıq analiz ju`rgizedi. Bunnan 
son` so`zge qısqasha tu`sinik beriledi. Berilgen leksikalıq birliktin` so`ylewde 
qalay qollanılatug`ının ko`rkem shıg`armalardan mısallar alıp ko`rsetedi. So`zlikte 
frazeologiyalıq so`z dizbekleri, ko`p ma`nili so`zler, omonim so`zler, olardın` 
ma`nileri haqqında da tolıq mag`lıwmatlarlar bar. So`zlikte qaraqalpaq tilinin` so`z 

---

baylıg`ı ken`nen sa`wlesin tapqan. Ko`pshilik xalıq massasının` paydalanıwg`a 
qolaylılıg`ı menen ko`zge tu`sedi. 
Bul qaraqalpaq tilinde tu`sindirme so`zlik du`ziwdin` tun`g`ısh ta`jiriybesi 
bolg`anlıqtan bul so`zlikte ayırım kemshilikler de joq emes. Geypara so`zlerdin` 
jazılıwı so`zlerdi durıs jazıwdın` ra`smiy qollanbası bolıp esaplanatug`ın 
«Qaraqalpaq tilinin` orfografiyalıq so`zligi»nde berilgendey emes, al basqasha 
bolıp jazılg`an. Oqıwshıg`a bir so`zdin` jazılıwı boyınsha eki so`zlik eki tu`rli 
ko`rsetpe beredi. Bul a`lbette, shataslıqqa alıp keledi. Ayırım so`zler mısallar 
menen tu`sindirilmegen. Eger sol so`zler de mısallar menen da`liyllenip 
ko`rsetilgende jumıs bunnan da qunlı bolıp shıqqan bolar edi. 
«Qaraqalpaqstan» baspası, ta`repinen shıg`arılıp atırg`an 4 tomnan ibarat 
«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III Tomı menen jaqında ken` 
oqıwshılar ja`ma`a`tshiligi tanısıw mu`mkinshiligine iye boldı. So`zliktin` birinshi 
tomı 1982-jılı jarıq ko`rdi ha`m A-E-B-V ha`riplerin ekinshi. 
So`zliktin` birinshi Tomı A-A` – B-V ha`riplerin o`z ishine aladı, ol 1982-
jılı jarıq ko`rgen edi. 1984-jılı baspadan shıqqan ekinshi Tomı G-»-D-E-Yo-J-Z-I-
Y-K ha`riplerin qamtıydı. 
«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III tomına K-Q-L-M-N 
ha`ripleri kirgen ha`m bunda ulıwma sanı 8569 leksikalıq birliktin` ma`nisi 
tu`sindirilip, sıpatlama berilgen. 
Bul tu`sindirme so`zlik O`zSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan 
filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler 
ha`m terminologiya bo`liminin` ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq ha`zirgi 
qaraqalpaq tili, til tariyxı ha`m dialektologiyası bo`limlerinin` tilshileri ta`repinen 
shıg`arılıp atırg`an qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp 
tabıladı.