Ha'z qq tili. Leksikologiya

 
I. Ilimiy stil` 

---

Ilimiy stil` a`debiy tildegi kitabıy stil`lerdin` qatarına jatadı. Ondag`ı 
bayanlaw monolog tu`rinde, logikalıq jaqtan da`liylli, oylanıp du`zilgen ga`plerden 
quralıp, bul stil`de a`debiy til normalarına sa`ykes bolg`an til qurallarınan 
paydalanadı. 
Leksikalıq o`zgeshelikleri: Ilimiy stil`din` leksikasında ilimnin` ha`r bir 
tarawının` o`zine tiyisli terminleri qollanıladı. 
A`debiy tildin` rawajlanıwında ko`rkem so`z sheberleri menen bir qatarda 
ilim ha`m ma`deniyat xızmetkerlerinin`, olar do`retken ilimiy a`debiyatlardın` 
a`hmiyeti ullı. A`debiy tildi do`retiwshiler tek jazıwshılar g`ana emes, ilimiy stil`di 
payda etiwde ha`m qa`liplestiriwde ilimpazlardın`, ilimiy a`debiyatlardın` ornı 
girewli. 
Song`ı jılları du`n`ya ilimiy oylarına baylanıslı geypara miynetler 
qaraqalpaq tiline awdarıldı. Olar ta`biyat ha`m ja`miyettin` ilimlerine sa`ykes 
mag`lıwmatlar beriwge sebepshi boldı. 
Bul jag`day qaraqalpaq tilinde ilimiy stil`din`, sog`an sa`ykes qatlamnın` 
do`rewinde belgili orın iyeleydi. A`sirese xalıq bilimlendiriw islerinin`, qaraqalpaq 
iliminin` da`wir talaplarına sa`ykes kem-kem rawajlanıp barıwı bul protsesske 
unamlı ta`sir jasadı. 
Qaraqalpaq ilimpazlarının` 
miynetleri u`lken-u`lken 
monografiyalıq 
shıg`armalar, toplamlar, maqalalar, bayanatlar tu`rinde qaraqalpaq tilinde basıp 
shıg`arılıp, ilimiy a`debiyatlar fondına qosıldı. 
Bul qaraqalpaq a`debiy tilinde ilimiy stil`din` belgili funktsional`lıq 
stil`lerdin` biri da`rejesine erisiwin, onda ilimiy terminologiyalıq leksikanın` 
qa`liplesip ha`m rawajlanıwın ta`miyinledi. 
2. Ra`smiy isler stili ju`da` turaqlı, o`zinin` belgili janrı, leksikası, 
frazeologiyası ha`m sintaksislik toplamlarına iye. Bul stil`de belgili bir shtamp 
ko`birek qollanıladı. Ra`smiy isler stili quramına arza, ma`limleme, dag`aza, schet, 
til xat, isenim qag`az, shaqırıw xat ha`m t.b. kiredi. 
3. Publitsistikalıq stil` 
Publitsistikalıq stil` yamasa siyasiy-ideologiyalıq stil` ja`miyettegi siyasiy-
ideologiyalıq qatnaslardı biliriw ushın xızmet etedi. Sonın` ushın ol gazetalarda, 
siyasiy-ja`miyetlik 
jurnallar, 
radio 
ha`m 
televideniede 
paydalanıladı. 
Publitsistikalıq stil` jazba ha`m awızeki formalarda da qollanıla beredi. 
Publitsistikalıq stil`: 
1. gazeta 
−
publitsistikalıq stil`. 
2. agitatsiyalıq stil` (shaqırıq, lozunglar) 
3. ra`smiy siyasiy-ideologiyalıq stil` tu`rlerine bo`linedi. 
Ko`rkem a`debiyat stili 

---

Ko`rkem a`debiyat stili yamasa ko`rkem so`z 
−
oydı ha`m sezimdi obraz 
arqalı sa`wlelendiretug`ın ayrıqsha o`ner. Til ko`rkem shıg`armada ayrıqsha 
estetikalıq xızmet atqaradı. 
Adam o`z oyın jetkeriw ushın g`ana so`ylesip qoymaydı, kewil xoshlıg`ın, 
sezimlerin emotsiyasın bildiriw arqalı adamlardın` da sana sezimine ta`sirin 
tiygizedi. Ol ta`sir so`ylew tilimizde aytıwshının` o`z tu`sinigi boyınsha o`z oyın til 
biyligi arqalı jetkize biliwinen bolsa, jazba a`debiy tilde jazıwshının` o`mir 
tanıwına, du`n`ya seziniwine, ko`z-qarasına sol o`mir faktlerin jıynaqlap, 
juwmaqlastırıp obrazlı til menen, jazıw stilinen boladı. Ko`rkem shıg`armada 
so`zler terilip, belgili stil`lik maqsette qollanıladı. Ko`rkem shıg`armadı ko`plegen 
qaharmanlar boladı. Olar unamlı, unamsız obrazlarg`a bo`linedi. Olardın` ha`r 
qaysısının` o`z aldına jeke sırtqı pishini-portreti jasalıp, is-ha`reketleri, oy-o`risi, 
o`mir tanıwı su`wretlenedi. Ol qaharmanlardın` til o`zgeshelikleri boladı. Solay 
etip, tipik obrazlar jasaladı. 
Ko`rkem shıg`armanın` tili eki tu`rge bo`linedi: prozalıq ha`m poeziyalıq. Al 
dramalıq shıg`armada ko`binese so`ylew tilinin` elementleri paydanalıladı. 
Prozalıq shıg`armalar o`z ishine kitabiy ha`m so`ylew tillerinin` elementlerin 
qamtıydı. Poetikalıq shıg`armalardın` tili ulıwma xalıqlıq tildin` nızamlılıqlarına 
sa`ykes bolsa da, o`zinin` spetsifikalıq o`zgesheliklerine iye boladı. 
A`debiy shıg`armanın` negizgi quralı 
−
til jazıwshı shıg`armasının` tili, onın` 
stil` o`zgesheligi shıg`armanın` mazmun, ideyalıq ta`repleri menen baylanıslı 
qarawdı talap etedi. 
Jazıwshının` stili 
−
ko`rkem shıg`arma jazıwının` stil`lik o`zgesheligi, onın` 
o`zinin` o`mir tanıwına, shıg`armasının` ideyalıq mazmunına sa`ykes ulıwma 
xalıqlıq til baylıg`ın men`gerip, onı qalay qollang`anınan bayqaladı. Al 
jazıwshılardın` til birliklerin qollanıw usılları birgelki bolmaydı. Ha`r bir shayır 
jazıwshılardın` o`zinshelik ayrıqshalıg`ı boladı. Ha`r shayır jazıwshının` 
o`zinshelik stil` ayrıqshalıg`ı jazıw usılı xalıqlıq tildin` tiykarında qa`liplesip 
jetisedi. 
So`ylew tilinin` stili 
So`ylew stili adamlardın` pikir alısıwında so`ylesiwinde paydalanıladı. 
Ku`ndelikli turmıstag`ı so`ylew tilinde erkinlik bar. Bunda ga`pler soraw, juwap 
tu`rinde qısqa bolıp quraladı. So`ylew tili stilinde ulıwma leksikag`a kiretug`ın 
so`zler paydalanıladı. Sonday-aq dialektizmler, turpayı so`zler ken`nen qollanılıp, 
onda a`debiy norma saqlanbaydı. Leksikanın` bul tu`rleri so`ylewde, 
so`ylewshinin` jag`ımlı yamasa jag`ımsız emotsiyanı bildiriwine qaray ha`r tu`rli 
ren`lerge iye boladı. Onday ren`lerdi so`ylewshinin` intonatsiyasınan da 
an`g`arıwg`a boladı. 
So`ylew tilinin` stili dialog arqalı beriledi. Awızeki so`ylewde aytıwshının` kewil 
xoshlıg`ı, sezimi erkin, jen`il tu`siniledi.

---

9. Frazeologiya 
1. Frazeologizm haqqında tu`sinik, belgileri. 
2. Frazeologizmnin` klassifikatsiyası. 
3. Frazeologizmnin` derekleri. 
Usınıs etilgen a`debiyatlar: 
1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. No`kis, 1994, 127-160-
betler. 
2. 
Aynazarova 
G. 
Simmetrichnıe 
dvuxkomponentnıe 
frazeologizmı 
v 
karakalpakskom yazıke. AKD. 
−
Nukus, 2000. 
3. Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. 
−
No`kis, 1985. 
Sorawlar: 
1. Frazeologizm degen ne
?
2. Semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan frazeologizmler qalay ajıraladı
?
3. Frazeologizmlerdin` derekleri. 
Tayanısh so`zler ha`m atamalar: Frazeologiya, frazeologizm, turaqlı so`z dizbegi, 
frazeologiyalıq o`tlesiw, frazeologiyalıq dizbek, frazeologiyalıq birlikler, 
frazeologiyalıq so`zler. 
Til biliminde so`zlik quramnın` ayrıqsha bir toparı sıpatında tanılatug`ın 
frazeologizmler haqqındag`ı mashqala erteden til ilimpazlarının` dıqqatın o`zine 
orınlı tu`rde awdarıp kiyatır. Qaysı tildi alıp qarasaq ta onın` so`zlik quramında tek 
jeke so`zler emes, al jeke so`zlerdey pu`tin ma`nini an`latıwshı bir neshe 
so`zlerden quralg`an so`z dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Bul so`zlik qatlam 
nominatsiyalıq sıpatında tanılatug`ın basqa birliklerden funktsional`lıq xızmeti, 
payda bolıwı ha`m jasalıwı, du`zilisi, sonday-aq so`ylew aylanısında qollanılıwı 
boyınsha o`zine ta`n o`zgesheliklerge ha`m ayrıqshalıqlarg`a iye. Frazeologiyalıq 
so`z dizbekleri semantikalıq jaqtan da, emotsional`lıq-ekspressivlik o`tkirligi 
jag`ınan da tildin` qaymag`ı, man`ıg`ı sıpatında tanılıwı menen bir qatarda ha`r 
qanday milliy tildin` o`zgeshe leksikalıq baylıg`ı bolıp ta ko`rinedi. 
Frazeologizmler yamasa frazeologiyalıq so`z dizbekleri til arqalı ku`ndelikli 
qatnas jag`dayında pikirdi tolıq, o`zine ta`n bolıwları menen jetkeriwde ayrıqsha 
xızmet atqaradı. Usı ko`z-qarastan olardın` o`zgeshe bir leksikalıq-semantikalıq 
belgilerge iye bolg`an milliy tildin` ayrıqsha toparı retinde ko`zge tu`setug`ınlıg`ı 
belgili. Onda xalıqtın` a`sirler boyı payda etken ushqır qıyallarının`, danalıg`ının`, 
so`z do`retiwshiliginin` a`jayıp u`lgileri saqlang`an. 
Tu`rkiy tiller, sonın` ishinde qaraqalpaq tili de so`zlik quramda ayrıqsha 
topar bolıp tanılatug`ın frazeologiyalıq so`z dizbeklerine og`ada bay. 
Haqıyqatında da frazeologizmler o`zinin` obrazlılıg`ı, teren` ma`niligi menen 

---

ko`zge tu`setug`ın ha`r bir millet tilinin` o`zgeshe bir ko`rinisi bolıp tabıladı. Erte 
da`wirlerden beri xalıq tilinde qollanılıp kiyatırg`an frazeologizmlerdin` o`zine 
ta`n ekspressivlik boyawları, teren` ma`niligi ha`m ta`sirshen`ligi menen aytılayın 
degen pikirge funktsional`lıq jaqtan da`llik ha`m o`zgeshe bir tu`s beredi. 
Sonlıqtan da frazeologizmler ko`rkem shıg`armada su`wretlewdin` leksikalıq-
semantikalıq, stilistikalıq qurallarının` biri sıpatında ken`nen qollanılıp kiyatır. 
Frazeologizmler bir neshe so`zlerdin` jıynag`ınan qurılg`anı menen dara-
dara so`zler sıpatında qaralmaydı. Quramındag`ı barlıq so`zler jıynalıp bir ma`nini 
an`latıp keledi. Frazeologizmlerdin` quramındag`ı ha`r qanday orınsız o`zgeris 
frazeologizmnin` semantikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da buzılıwına alıp 
keliwi mu`mkin. Bul na`rse frazeologizmdi onın` neshe so`zden turıwına 
qaramastan, leksikalıq bir birlik sıpatında qarap, so`zlik quramnın` ayrıqsha bir 
toparı retinde qarastırıwdı talap etedi. 
Frazeologizmler 
o`zinin` 
genetikalıq, 
funktsional`lıq, 
qurılıslıq 
ayrıqshalıqları, semantikalıq sıpatı jag`ınan ha`r qıylı bolıp keledi. Bul jag`day 
frazeologizmnin` izertlew ob`ektin belgilewde biraz qıyınshılıqlardı tuwdıradı. 
Usıg`an baylanıslı elege shekem frazeologizmlerdi onın` so`zden ha`m basqa da 
so`z dizbeklerinen tiykarg`ı ayırmashılıg`ın belgilew, semantikalıq tu`rleri ha`m 
olardın` klassifikatsiyası haqqındag`ı ma`seleler tu`rlishe qaralıp, tu`rlishe 
sheshilip kelmekte. 
Frazeologiyalıq so`z dizbekleri haqqındag`ı mashqalalar ku`nnen usı ku`nge 
shekem bul tarawda ko`p g`ana izertlewlerdin` alıp barılıwına, olardın` ilimiy 
miynetler tu`rinde jarıq ko`riwine qaramastan elege shekem til biliminde en` aktual 
mashqalalardın` biri bolıp kelmekte. Haqıyqatında frazeologiyalıq ma`seleler til 
iliminin` basqa tarawlarına baylanıslı ma`selelerge qarag`anda lingvistiklerdin` 
dıqqatın keyingi waqıtları ko`birek o`zine tarta basladı. Sonlıqtan da orıs 
lingvistlerinin` biri E.M.Galkina-Fedoruk til biliminde frazeologiya haqqındag`ı 
mashqalalardın` jetkilikli da`rejede izertlenbegenligi olardın` tu`rlishe qaralıp, 
elege shekem ha`tteki frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, 
bo`linbeytug`ın so`z dizbekleri, turaqlı so`z dizbekleri, idiomalıq so`zler, leksikalıq 
so`z dizbekleri, idiomalıq, frazemalar tu`rinde tu`rlishe atalıp kiyatırg`anlıg`ı 
tuwralı, ko`p g`ana mashqalalardın` elede tolıq ilimiy sheshimine iye bolmay 
atırg`anlıg`ı, bul jag`daydın` frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` mazmunın ha`m 
rawajlanıw nızamlıqların anıqlawdın` ayrıqsha a`hmiyetli ekenligin eskertip o`tken 
edi
4
. 
Frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen baslı ayırmashılıqları jo`ninde 
bir qansha ko`rnekli til ilimpazları o`zlerinin` pikirlerin bildiredi. Ma`selen, 
A.I.Efimov frazeologiyalıq so`z dizbekleri jay so`z dizbeklerinen ayıratug`ın en` 
tiykarg`ı belgilerdin` biri onın` formalıq turaqlılıg`ında dep esaplasa
5
, 
D.N.Ushakov onın` bir tilden ekinshi tilge awdarılıwında ekenligin ko`rsetedi
6
, 
A.A.Reformatskiy frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen ayırmashılıg`ı, 
4
Ãàëêèíà-Ôåäîðóê Å.Ì. Ñîâðåìåíí
ı
é ðóññêèé ÿç
ı
ê. Ëåêñèêà. ÌÃÓ, qotr, qri-áåò. 
5
Åôèìîâ À.È. Îá èçó÷åíèè ÿç
ı
êà õóäîæåñòâåíí
ı
õ ïðîèçâåäåíèé. 
−
Ìèíñê, qote, yy-yo-áåòëåð. 
6
Óøàêîâ Ä.Í. Òîëêîâ
ı
é ñëîâàðü ðóññêîãî ÿç
ı
êà. Ì., qoet. 

---

birinshiden, jay so`z dizbeklerinin` sintaksislik jaqtan qaralıwında bolsa, 
ekinshiden frazeologizmlerdin` leksikalıq jaqtan qaralıwında dep ko`rsetedi
7
. 
Haqıyqatında da, sırtqı formasına qarag`anda frazeologizmlerdin` jay so`z 
dizbeklerinen ayırmashılıg`ı sezilmeydi. Sebebi qanday so`z bolmasın, eki so`zden 
kem bolmag`an, grammatikalıq jaqtan baylanısqan bir neshe so`zlerdin` dizbeginen 
turadı. Biraq bulardı birdey dep qarawg`a bolmaydı. Mısalı: Balam barmaydı, 
tutsan` aqılım sol, tutpasan` o`zin` bil, ko`ter o`kshen`di, u`yime jolamaYo 
(Sh.Seytov). Usı awıldın` bas ko`tergen jigitlerinin` biri . . . (27-b). ... tezden