Халцаро бобур фонди

Б а й т :
К и м к ўр уб т ур , э й к ў н г у л ,
а ҳ л и ж а ҳ о н д и в
я х ш и л и ҳ
,
К и м к и а н д и в я х ш и д ў қ ,
к ў з тутма о н д и н
я х ш и л и ц
.
Ф о н д а н ў т г а ч , К а ш т у д қ ў р ғ о н и д а
ў збаклар бор деб хаёл қилиб, К аш туд ус- 
тига ж ў н а д и к . К аш туд қўрғони ҳам бу- 
зилган экан. Б у муддатда унда ҳукмдор 
к и ш и ў т и р г а н эм ас э к а н . У н д ан ўтиб 
К ўҳак сувининг ёқасига туш ди к. Ёрининг 
тўғрисидан — К ў ҳ ак сувидан к ў п р и к би- 
л а н к е ч д и к . Р а б о т и Х о ж а қ ў р ғ о н и н и
тўсатдан билдирм ай олиш син деб Қосим- 
бек бош ли қ беклар юборилди. Б и з Ёри- 
дан ў ти б , Ш у н қ о р х о н а т о ғи д а н ош иб , 
Ё р я й л о қ қ а к ел д и к . Работи Х ож ага бор- 
ган беклар шоти қўяётган пайтда сезиб 
қ о л и б д и л а р , қ а й т а р и б д и л а р ; қ ў р г о н н и
ололмай қайтиб келдилар.
Қ а н б а р А л и С а н г з о р д а эд и, к е л и б
к ў р д и . А б у л қо с и м к ў ҳ б у р ва И броҳим
тархон обрўли к и ш и л а р и н и мулозамат- 
га ю бориб, ҳ у р м а т - э ҳ т и р о м и з ҳ о р и н и
қи л д и л ар . Ё р я й л о қ қ и ш л о қ л а р и д а н Ас- 
ф и д ак қўрғонига келдик.
Ў ш а ф у р сат д а Ш а й б о н и й х о н Х о ж а
Ди йдор ту м ани да ў тир ган эди. Уч-тўрт 
минг ўзбак аскари бор эди. Яна шу ерли 
сипоҳийдан ҳам ш у н ч а чоғли к и ш и йи- 
ғи л га н д и . С ам ар қ а н д қ а л ъ а б е г и л и г и н и
Ж о н в а ф о м и р з о га б ер ган д и . Б еш -олти 
юз к и ш и б ил ан у С а м а р қ а н д қўрғони- 
н и н г и ч и д а эд и. Ҳ а м з а С ултон б илан 
М аҳдий Султон ў з л ар и га т еги ш л и киш и- 
қ о р а с и б и л а н С а м а р қ а н д я қ и н и д а г и
Б ў дана қў р у ғи д а ўтирган эди.
Б и з н и н г к и ш и л а р и м и з я х ш и ва ёмон
— ҳ ам м аси и к к и юз қ и р қ к и ш и эди. Бар- 
ча беклар ва йигит-яланг билан сўзлашиб, 
ш у н га қ ар о р қ и л д и к к и , Ш ай б он и й х о н
Самарқандни я қ и н д а олиб, ҳануз эл унга 
ва у элга кў нгил л ар и бир тўхтамга кел- 
маган. Ушбу фурсатда бир иш қи л са к — 
қ и л а оламиз. Агар Сам арқанд қўрғонига 
шоти қўйиб, ў ги р ли к билан олсак — Са- 
м арқанд эли ҳам бизн ики бўлади. Не чо- 
ралари бор? Агар бизга мадад қилмаса- 
л а р , ў з б а к у ч у н ҳ а м у р у ш м а й д и л а р .
Самарқандни қ ўлга киритгандан сўнг ҳар 
не Т ангрининг хоҳиш и бўлса, ўш а бўлгу- 
сидир.
Б у қ а р о р б и л а н п е ш и н н а м о з и д а н
сўнг Ё р я й л о қ д ан отланиб, кеч а тун бўйи 
йўл юриб, я р и м к ечада Хон юртига ет- 
д и к . У оқш ом эл хабардор бўлибди деб 
қўрғоннинг я қ и н и г а йўлам ай, Хон юрти- 
даноқ орқага қай ти лди . Тонготарда, Ра- 
боти Х ож адан қу йи роқда К ў ҳ ак сувини 
кечиб я н а Ё р я й л о қ қ а к ел д и к . Б ир кун 
А сф идак қўрғонида ҳамма и чкилар: Дўст 
Носир, Нуён к ў кал д о ш , Х онқули, Карим- 
дод, Ш ай х Д арв еш , Х исрав к ў к а л д о ш , 
Мирим Носир си нгари лар ҳозир эдилар, 
м ен и н г қ о ш и м д а ў т и р ган эд и л ар . Ҳ ар 
тўғридан орада сўз ўтар эди. Д едим ки: 
„Қани, айтинглар-чи, Тангри тўғри кел- 
ти р са, С а м а р қ а н д н и қач о н о л г а й м и з ? “ 
Б а ъ з и д е д и л а р к и : „Ё зд а о л г а й м и з “ . У 
м аҳ ал кеч куз эди. Б аъзи л ар : „Б ир о й “ , 
б аъзилар „Қ и рқ к у н “ , б аъзилар „Йигир- 
ма к у н “ , дедилар. Нуён кў кал д о ш деди- 
ки: „Ўн тўрт кунда о л га й м и з “ . Тангри 
тўғри келтирди: роппа-роса ўн тўрт кун- 
даёқ С ам арқандни олдик.
Ўша фурсатда аж ойиб туш кўрдим . 
Туш кўрсам , ҳ азр ати Х о ж а Убайдуллоҳ 
к е л м и ш л а р , мен и с ти қб о лл ар и га чиқиб- 
ман. Х о ж а келиб ўтир д ил ар . Х о ж ан и н г 
о л д и л ар и г а 
бир оз одм ироқ дастурхон 
солиш ибди. Бу сабабдан ҳ азр ат га бир оз 
м алол к е л га н м и ш . М улло Бобо мен сари 
боқиб и ш ора қ и л ад и . Мен ҳам имо-ишо- 
ра билан д ед им ки , бу иш д а менинг ай- 
бим йуқ. Д астурхон солувчи хато қилиб- 
ди. Х ож а буни ф аҳм лаб, бу узрни қабул 
қ и л д и . Ў р и н л ар и д ан т у р д и л ар . Узатиб 
ч и қ д и м . У ш бу у й н и н г д а ҳ л и з и д а ўнг 
қ ў л и м д а н ё чап қ ў л и м д ан тутиб ш ундай 
к ў т а р д и л а р к и , бир оёғим ердан узилди. 
Т у р к и й — ў з б е к т и л и д а д е д и л а р к и :
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

78
БОБУРНОМА
„Ш айх м аслаҳат берди“ . Ў ша бир неча 
кундаёқ Сам арқандни олдим.
Бир-икки кундан сўнг Асфидак қўрғо- 
нидан Васманд қўрғонига келинди. Бир 
м аротаба С а м а р қ а н д в и л о я т и г а бориб, 
сездириб қўйган эдик, яна Тангрига та- 
вак к ал қилиб, ўша хаёл билан Васманд- 
дан пешин намозидан сўнг Самарқанд ус- 
т и г а ю р д и к . Х о ж а А б у л м а к о р и м ҳ ам
ҳамроҳ эди. Ярим кеча Хиёбоннинг Пули 
Магок — Мағок кўпригига етиб, етмиш- 
саксон сара й и ги т л ар н и аж р ати б , Ғори 
Ошиқон тўгрисидан шоти қўйиб чиқиб 
келиб, Феруза дарвоэасидаги қў р иқч ил ар 
устига юриб, дарвозани қўлга олиб, бизга 
к и ш и юборинглар, деб буюрдик.
Б у й и г и т л а р бориб Ғ о р и О ш и қ о н
тўғрисидан шоти қўйиб чиқ ад ил ар . Ҳеч 
ким сезмай қолади. Ундан Феруза дарво- 
засига келиб Фозил тархон (у бек тархон- 
лардан эмас, туркистон ли к савдогар тар- 
хонлардан бўлади. Ш айбонийхонга Тур- 
кистонда х и э м а т қи л и б , эътибор топиб 
эди) устига қ ар ш и юрадилар. Ф озил тар- 
хонни бир неча навкари билан урушиб, 
у л ар н и ўлдириб, д ар во зан и н г қ у л ф и н и
болта билан чопиб, дарвозани очдилар.
Ушбу фурсатда мен етганим заҳотиёқ 
Ф е р у з а д а р в о з а с и д а н и ч к а р и к и р д и м . 
Абулқосим кўҳбурнинг ўзи келмаган эди. 
И ниси А ҳ м ад Қ оси м н и ў т т и з -қ и р қ т а ч а
н а в к а р и б и л а н ю бориб эд и. И б р о ҳ и м
тархоннинг к иш иси ҳам йўқ эди. Шаҳар- 
га кириб хонақоҳда ўтирганимда Аҳмад 
тархон номли иниси бир неча н а вк ар и
билан келди. Ш аҳар халқи ҳануз уйқуда 
эдилар. Дўкондорлар дўконларидан қараб, 
таниб дуо қилардилар. Б ир оз фурсатдан 
сунг ш аҳ ар х ал қ и хабардор бўлди. Биз- 
нинг элга ва ш аҳар х ал қига ажойиб шод- 
л и к ва наш ъа эди. Ўзбакларни кўча-кўйда 
қутурган итлардек тош ва таёқ билан уриб 
ўлдирдилар. Тахминан тўрт-беш юз ўзбак- 
ни ушбу йўсинда ўлдирдилар.
Ш а ҳ а р қўргонбеги 
Ж о н ваф о Х о ж а 
Я ҳёнинг уйларида эди, қочиб чиқиб Шай- 
боқхон қош ига кетди. Дарвозадан кириб 
м адраса ва х о н а қ о ҳ сари юра қ о л д и м . 
Келиб хонақоҳ тоқининг устида ўтирдим. 
Тонг отгунча теварак-атроф да сурон ва 
ғавғо бўлди. Б а ъ з и хабардор бўлган ар- 
боб ва дўкондорлар келиб, н а ш ъ а ва шод- 
м о н л и к л а р билан к ў р и ш и б , е г у л и к л а р
келтириб, дуолар қилдилар.
Тонг отгандан сўнг хабар к е л д и к и , 
О ҳанин д ар в о зас и д а и к к и д а р в о з а н и н г 
орасини ўзб ак л ар беркитиб уруш моқда- 
лар. Дарҳол отланиб, Оҳанин дарвозаси- 
га қараб йўлга туш дим. Мен билан ўн- 
ўн беш, йигирм а к и ш и бор эди. Эл йўқ- 
сил. Эндигина ш аҳ ар қў л га олинди. Ҳар 
к и м бир гўшада қ и зи қси н и б сураб-суриш- 
т и р и ш б и л а н м а ш ғ у л . М ен е т г у н ч а
Оҳанин дарвозасидан ўзбакларни ш аҳар 
х ал қ и уруб-суруб т а ш қ а р и чиқарибдилар. 
Ш айбоқхон бу хабарни эш итиб, изтироб 
билан офтоб ч и қ қ ан д а юз-юз эл л и к к и ш и
билан Оҳанин дарвозасига етиб келди. У 
уруш қ изи ган дарвозага келиб эди. Мен 
билан бўлган озми-кўпми к и ш и м иқдори, 
ай ти л гани дек , м аъ лум эди. Ш айбоқхон 
кў р д ик и , ҳеч иш қила олмас, тўхтаб тур- 
мади, дарҳол қай ти б кета қолди.
У ердан қайтиб келиб, аркда Бўстон- 
саройга туш дим. Арбоблар ва зодагонлар, 
ш аҳ ар улуғлари мени келиб кўриб, қут- 
луғ бўлсинлар қи л д и л ар . Юз қ и р қ йилга 
я қ и н Самарқанд пойтахти бизнинг ихтиё- 
рим изда эди. Энди қ аерлардаги ёт душ- 
м ани м из — ўзбак келиб эга бўлиб олган 
эди. Қўлдан кетган м ам л ак ат н и я н а Танг- 
ри қайтариб берди. Ғорат бўлган, талон- 
торож қ и л и н ган вилоят тасарруф и м изга 
кирди.
Султон Ҳ усайн м ирзо ҳам Ҳ иротни 
ушбу йўсинда ёв ғоф иллигида олган экан. 
Л екин иш биладиган равш ан ва инсофли 
к и ш и назарида аёндирки, бу воқеа би- 
лан у ҳодиса орасида кўп ф ар қ бордир. 
А ввал буки, Султон Ҳ усайн м ирзо куп 
иш кўрган, кўп таж рибалар кечирган улуғ 
ёш ли подшоҳ эди. И к к и н ч и с и буки, ғани- 
ми Ёдгор М уҳам м ад Н осир м ир зо — ўн 
етти-ўн с а к к и з ёш л и таж р и б а си з ўғлон 
эди. У чинчиси буки, ган им ни нг ичидан 
к а й ф и я т ва ҳ олатни билган к и ш и Мир 
Али м ирохўр Ҳ усайн м ирзога к и ш и л а р
юбориб, уни ғаним ғофил пайтда душ ман 
у ст и га к е л т и р д и . Т ў р т и н ч и д а н , ған и м
қўрғонда эмас, Боғи Зоғонда эди. Султон 
Ҳусайн мирзо Ҳ иротни олган пайтд а Ёд- 
гор М уҳаммад мирзо ва я қ и н л а р и шун- 
дай и ч к и л и к к а т у ш г а н э к а н д и р л а р к и , 
ў ш а к е ч а Ёдгор М у ҳ а м м а д м и р з о н и н г
эш и ги д а уч к и ш и бўлиб, ўзи ҳ ам , улар 
ҳам м аст эд ил ар . Б е ш и н ч и д а н , Султон 
Ҳ усайн м ирзо ў ш ан д а ған и м ғофиллиги- 
да кел д и ва уни қ ў л га олди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУ РНОМЛ
79
Мен С ам арқандни олганимда ўн тўқ- 
қ и з ёгада эдим. Н а кў п иш кўриб эдим, 
на т аж ри б ам бор эди. И к к и н ч и с и буки, 
м ени нг ган и м и м Ш айбоқхон дек тажри- 
бали, кўп иш кўрган ва улуғ ёш ли к и ш и
эди. У чинчиси буки, бизга Самарқанддан 
ҳеч к и ш и келмасди. А гарчи ш аҳ ар хал- 
қи менга нисбатан к ў н г и л л и к бўлсалар- 
да, бироқ Ш айбоқхоннинг қў рқ ин чи д ан 
ҳеч к и ш и бу хаёлни қ и л а олмас эди. Тўр- 
тинчиси буки, менинг ғанимим қўрғонда 
эди: ҳам қўрғон олинди, ҳам ғаним қочи- 
р и л д и . Б е ш и н ч и с и б у к и , бир м ар т аб а 
Сам арқандни олиш мақсадида келиб, га- 
ним га сездириб қўйиб, и к к и н ч и мартаба 
келган д а Тангри иш им н и тўгрилади: Са- 
м ар қ ан д эгалланди.
Бу ай тганл ар им д ан мақсад элга таъ- 
на қ и л м о қ эмас, воқеанинг ҳ а қ и қ а т и шу 
эдики, бу ерда ёзилди. Бу битилганлар- 
дан ни ят ўзим ни у л у ғл ам о қ л и к эмас, рос- 
ти шу эдики — ёзилди. Б у галаба хусуси- 
да ш оирлар ноқеанинг ш еъ рий тарихи- 
ни ай тган эдилар. Ш у ж у м л а д а н , 
бир 
байт хотирда қолган экан.