Халцаро бобур фонди

БОБУРНОМА
билан М уҳам м ад Мазид тар х онн ин г қас- 
дига ту ш д и . М уҳам м ад М азид тархон бу 
ҳолни пайқаб , навкар-савдари, я қ и н ва 
қ а д р д о н л а р и , я н а у н и н г б и л а н б и р га 
бўлган беклари, чунончи, Султон Ҳусайн 
аргун, П и р А ҳ м ад арғун, Х о ж а Ҳусайн, 
У зу н Ҳ а с а н н и н г и н и с и Қ а р о б а р л о с , 
Солиҳ М уҳам м ад ва я н а баъзи беклар, 
й и ги т л ар билан ш аҳ ар н и таш лаб ч и қд и .
Хон у фурсатларда Хон мирзога Му- 
ҳаммад Ҳусайн дуғлат, Аҳмадбек ва яна 
кўплаб мўғул бекларини қўш иб Самарқ- 
анд устига юриш ни тайинлаганди. Ҳофиз- 
бек дўлдой ва ўғли Тоҳирбек ҳам Хон 
м ирзонинг бекотаси эдилар. Ҳасан наби- 
ра, Ҳиндубек, баъзи йи гитл ар Ҳофизбек 
ва Тоҳирбек муносабати туф айли Султон 
А ли мирзодан қочиб, Мирзо хон қош ига 
борган эдилар. М уҳаммад Мазид тархон 
к и ш и л а р юбориб, Хон мирзони ва муғул 
л а ш к ар и н и тилаб, Шовдор тум анига ке- 
либ, Мирзо Хонни кўриб, мўғул беклари 
билан мулоқот қилди.
Мўғул бекл ар ин ин г М уҳаммад Мазид 
б ек л ар и билан м асл аҳ а тл ар и я х ш и чиқ- 
мади. Ҳ атто у лар М уҳам м ад Мазид тар- 
хонни ту т и ш н и ҳам хаёл қ и л га н эдилар. 
Бу беклар в ази я т н и англаб, мўғул лаш- 
к ар и да н бир баҳона билан ай р и л д и л ар . 
Б у л а р а й р и л г а ч , м ў ғу л л а ш к а р и ҳ ам
тура олм ад и, қ ай ти б Ё р я й л о қ қ а бориб 
т у ш г а н д а Султон А ли м и р зо оз к и ш и
билан С ам ар қан д д ан т езл и к билан отла- 
ниб Хон м и р зо б ил ан м ў ғу л л а ш к а р и
устига к елиб етади, л е к и н уруш а олмас- 
дан, пар ок анд а бўлиб қ о ч ад и л ар . Охир- 
ги ч о гд а С у л то н А л и м и р з о н и н г бир 
я х ш и иш и ш у б ў л ди ки, М уҳам м ад Ма- 
зид тархон ва у лар бу м ир зо л ар д ан воз 
кечиб, бундан и л г а р и р о қ менинг қошим- 
да бўлган, А нд иж о н қ а м а л и д а ҳам Х ож а 
Қ о з и б и л а н б и р - б и р л а р и г а с у я н ч и қ
бўлиб, ж он ф и д о й и л и к л а р қ и л г а н мўғул 
А бдулваҳҳобни юбориб мени т и л ад и л ар . 
Б и з ҳам ана ш у м уом алага зор эдик.
Ушбу м асл аҳ а т учун сулҳ қи л и б Са- 
м а р қ а н д усти га 
ю р и ш г а и ш т и ё қ м а н д
эд и к . Д ар ҳ о л Мир М ўғулни А х си га — 
Ж а ҳ о н г и р м ирзо қ о ш и га у ч р а ш и ш жой- 
и н и б е л г и л а ш у ч у н ю б о р и л д и . Самар- 
қ а н д у с т и г а о т л а н м о қ ч и б ў л д и к . Зул- 
қ а ъ д а ойида С ам ар қ анд устига л а ш к а р
отланиб, орада и к к и қўниб, Қубога туш- 
д и к . Н ам ози асрда хабар к е л д и к и , Сул-
тон А ҳ м а д Т а н б а л н и н г и н и с и Х а л и л
к ел и б Ўш қ ў р ғ о н и н и ў ғ р и н ч а олибди. 
Т аф силоти б у ки , сулҳ бўлганда Танбал- 
нинг иниси Х ал и л бош ли қ асирлар, қайд 
э т и л г а н и д е к , қ ў й и б ю борилганди. Тан- 
бал Х ал и л н и У зганд д аги кўч ва уруқла- 
р и н и ч и қ а р м о қ у ч у н ю б о р га н д и . Кўч 
ч и қ ар м о қ баҳонаси б илан бориб, Ўзган- 
дга кир и б бугун чиқай-эртага ч и қ а й деб 
ҳи й л а қилиб ч и қ м а й турарди. Б и з н и н г 
л а ш к а р и м и з о т л ан ган д а ф ур сат топиб, 
Ўш холи қ о л ган д а кечаси билан келиб, 
Ўш қ ў р го н и н и ў ғр и н ч а олибди.
Б у хабар бизга к ел гач , ту р м о қ н и н г 
ва я н а б ул ар б илан м у р о с а с и з л и к н и н г
м а с л а ҳ а т и н и бир н еча а с о с л а р г а к ў р а
м а ъ қ у л топм ай , С ам ар қ а н д сари й ўлга 
ту ш а бердик. Сабабларидан бири буки, 
б и з н и н г л а ш к а р а т а г а н и м и з ҳ а м м а с и
ю риш яр оғини қ и л и ш учун уй-уйларига 
ҳар томонга тарқаб кетган эди. Сулҳга 
иш ониб, б у л ар ни нг м ак р ва ёмон ният- 
л аридан бехабар ва ғофил эдик. Я на бири 
буки, А ли Дўст ва Қ анбар А л и д ек улуг 
б ек л ар и м и зд ан бир неча м ар та ёмон хат- 
т и - ҳ а р а к а т л а р с о д и р б ў л д и к и , у л а р г а
иш онч қ о л м ад и (бу ҳ ақ д а ёзилган эди). 
Я н а бири б у к и , М у ҳ ам м ад М азид тар- 
хон б о ш л и қ бар ч а С а м а р қ а н д б е к л а р и
мени тилаб Мир М ўғулни юбориб эди- 
л а р . С а м а р қ а н д д е к п о й т а х т т у р г а н д а
А н д и ж о н д е к ер у ч у н к и ш и н и н г в а қ т
ў т к а з и ш и ў р и н л и эмас эди.
Қубодан М арғинонга к ел и н д и . Қўч- 
б екни нг отаси Султон А ҳ м ад б е к ка Мар- 
ғинон б ер и л ган д и . А й р и м з а р у р и я т л а р
ва оиланий ҳо л атл ар га к ў р а, м ени нг би- 
л а н э р г а ш а о л м ай М а р ғи н о н д а қ о л д и . 
Ўгли Қўчбек бир-икки оға-иниси билан 
бирга к ел д и л ар .
И спара йў л и га туш иб ж ў н а д и к . Ис- 
пар ага қ а р а ш л и М аҳан номли қ и ш л о қ қ а
келиб т у ш д и к . Х а й р л и тасодиф дан Қо- 
симбек ж а м о а т и билан, А л и Дўст жамо- 
ати билан, С аййид Қ осим я н а бир гуруҳ 
й и г и т л а р б ил ан уш бу о қ ш о м М аҳ ан д а 
э к а н и м и з д а , худди и л г а р и д а н ваъдала- 
гпиб қ ў й и л г а н д е к , к елиб қ ў ш и л д и . Ун- 
дан отланиб, Хасбон д аш ти билан юриб, 
Чўпон к ў п р и ги д а н ўтиб, Ў ратепага кел- 
дим. Қанбар А ли ўз ви л о я т и Х ў ж ан д д ан
Т ан б ал га иш они б л а ш к а р м а с л а ҳ а т и н и
сў р аш га А х си га к ел ад и. Б у воқеа содир 
бўлгач, Танбал уни қ ў л га олиб, в и л о я т
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
75
л а р и н и н г устига юради. Бир ту р к и й ма- 
қол борки: „И н о н м аги л дўстингга, сомон 
т и қ а р п ў сти н гга“ . Й ўлда келаётганим из- 
да я ёв қочиб юз т а ш в и ш л а р билан Ўра- 
тепага келди. Ўратепада эканим иэда ха- 
бар к е л д и к и , Ш айбонийхон Қ ал ъ аи Да- 
б у с и я д а Б о қ и т а р х о н н и босиб, Б у хоро 
устига борипти. Урятепадан Б у рка яйло- 
ви йўли билан Сангзорга кел д и к. Санг 
зор доруғаси қурғонни берди. Қанбар Али 
тутилиб, олдириб келин ган эди, уни Санг- 
зорда қ у йи б у тд и к . Келиб Хон юртига 
туш ганд а М уҳаммад М азид тархон ботп- 
л и қ Сам арқанд беклари келиб м улозамат 
қи л д и л ар . С ам арқандни олиш масаласи- 
ни булар билан кенгаш иб олинди. Деди- 
л а р к и , Х ож а Я ҳ ё ҳ ам подшоҳ тарафдо- 
ридир. Агар Х ож а каф и л бўлса, Самар- 
канд ж а н г у ж ад ал си з осонлик билан му- 
яссар бўлади. Бу хусусда бир неча маро- 
таба Х ож а Я ҳёга к и ш и л а р юбориб сузла- 
1
Т
1
и л д и
. Х о ж а Я ҳ ё б и зн и С а м а р қ а н д г а
к и р и т м о қ ч и эканини аниқ айтиб юборма- 
ди. Л екин ноумид бўлгудек сўз ҳам айт- 
мади. Хон юртидан кўчиб, Дарғам соҳи- 
л и га к е л д и к . Д аргам қир ғо ғи д ан Х о ж а
Я ҳ ё г а Х о ж а М у ҳ а м м а д А л и ки т о б д о р
юборилди. У к ел си н л ар , ш аҳ ар н и бера- 
м из, деган хабар к е л т и р д и . Д ар гам д ан 
кечга я қ и н отланиб, ш аҳарга йўл олдик.
Султон М уҳаммад дўлдойнинг отаси 
Султон М аҳмуд дўлдой юртдан қочиб бо- 
риб бу к е л и ш у в д а н у л а р н и х а б а р д о р
қилибди. Хабар топганлари учун қилган 
у хаёлимиз муяссар булмади. Қайтиб Дар)- 
гам соҳилига туш дик. Менинг бир я х ш и
риоят қилган бегим — Али Дуст туттириб 
қ у в л ага н Иброҳим соруи м ин гл иғ 
мен 
Ё ряйлоққа келган фурсатда Саййид Юсуф- 
бокнинг ўгли Муҳаммад Юсуф билан ке- 
либ м у л о з а м а т қ и л д и . У н и н г д астидан 
баъзиси қувланган, баъзиси таланган ва 
баъзиси туттирилган, Али Дўстнинг зид- 
д а бўлган, бизнинг синаш та бекларимиз 
ва и ч к и л а р и м и з бир и н-б ир и н й и г и л и б
қоитимизга келдилар.
Али Дуст заифланиб қолди. Сабаби — 
Танбални орқа қили б, менгя ва менинг 
х ай р и х о ҳ л а р и м г а ж аб р у ж аф о л ар ўтка- 
зарди. Менинг ҳам табъим бу одам билан 
ёмон эди. Ҳам хавотирланиб, ҳам хижо- 
латдан тура олмади, кетиш га рухсат сура- 
ди. Мен ҳам миннатдор бўлиб, рухсат бер- 
дим. А ли Дуст ва М уҳаммад Дуст ўша 
рухсат олганича Танбал ҳузурига борди- 
лар. Танбалга я қ и н бўлган бу оталик-уғил- 
л и кд ан куплаб ёвл и клар ва ём онликлар 
содир булди. Бир-икки йилдан сунг Али 
Д ўстнинг қ ўлига куйдирги чиқиб ўлди. 
Муҳаммад Дўст ўзбакка қўш илган, иш и 
унчалик ёмон эмасди. У ердан ҳам кўрна- 
м а к л и к қилиб қочиб, А ндиж оннинг тоғ 
этакларига бориб, ёвликлар ва фитналар 
ую ш тирди. Охири ўзбак қ ў л и га тушди. 
К ў з л а р и н и к ў р қ и л д и л а р . „ К ў з л а р и н и
туз т у т ти “ м ақолининг маъноси ш у бўлса 
керак.
Буларга рухсат берилгандан сўнг Ғури 
барлосни бир неча й и ги т л а р б илан ха- 
бар к ел т и р и ш учун Бухорога юборилган 
эди. Хабар кел д и к и , Ш айбонийхон Бухо- 
рони олиб, Самарқанд устига қараб йулга 
т у ш д и . Б и з у ерда б ў л и ш н и м а с л а ҳ а т
кўрм ай, Кеш сари йўлга туш дик. Самар- 
қ а н д б е к л а р и н и н г а к с а р к ў ч л а р и ҳам
К еш да эди. К еш га к ел ган д ан бир-икки 
ҳаф та ўтгач хабар к ел д и к и , Султон Али 
мирзо Сам арқандни Ш айбонийхонга бер- 
ди. Тафсилоти буки, Султон Али мирзо- 
нинг онаси Зуҳрабеги ога билм аслиги ва 
беақллигидан Ш айбонийхонга бу мазмун- 
да м ахф ий к и ш и юборади: 
Шайбоний-
хон уни оладиган бўлса, ўғли Шайбоний- 
х о н га С а м а р қ а н д н и беради. О тасин инг 
ви ло ятини олгандан сўнг эса Шайбоний- 
хон С а м а р қ а н д н и Султон Али м ирзога 
беради.
Бу реж адан Абу Юсуф арғуннинг ха- 
бари бор экан, балки бу реж ани кўрсат- 
гучи ўш а гаддор экан.