Халцаро бобур фонди

БОБУРНОМЛ
93
К и ч и к х о н н и н г ҳ у з у р и д а н ч и қ и б , 
ў з и м н и н г ў рд ам га к е л д и м . Я р а м г а қа- 
раш га А ти к а бахш и исмли мўғул жарро- 
ҳини юборибдилар. Мўғул х ал қ и жарроҳ- 
ни ҳам бахш и дейди. У жарроҳликда жуда 
моҳир эди. К и ш и нин г мияси зарб еса — 
дори берарди. Ҳ ар турли яраларни илдиз- 
дан қили нган малҳам билан осон муола- 
ж а қиларди. Б аъ зи ж ароҳатга малҳамдек 
дори қ ў яр, баъзисига егани дори берарди. 
Менинг соним ярасига ж у н куйдириб бо- 
сишни буюрди, пилта қўймади. Илдиздек 
нарсани ҳам бир марта едирди. Ўзи дер 
эдиким: „Бировнинг ингичка пойчаси си- 
ниб бир тутамча ери майда-майда булиб 
эди. Этини ёриб суякларини батамом олиб, 
су як ўрнига дорини ун қилиб солдим. У 
дори суяк ўрнида су якд ек б и т д и “ . Бун- 
дай аж ойиб ва ғаройиб ҳодисалардан ан- 
ч аги н а айтиб берд ики , в и ло я т табибла- 
ри бундай даволаш дан ож издирлар.
Уч-тўрт к у н д а н к е й и н Қ ан б ар А ли 
айтган сўзларидан ўзи хавфсираб, ваҳи 
мага тушиб қочиб, А ндижонга кирди. Бир 
неча ку нд ан сўнг хонлар иттиф оқ қилиб, 
А й ю б Б е к ч и к н и т у м а н и б и л а н , Ж о н
Ҳасан боринни Борин тум ани билан Са- 
риғбош мирзони лаш карбеги қилиб, минг- 
и к к и м ингча к и ш и н и менга қуш иб, А хси 
тараф га юбордилар. Ахсида Танбалнинг 
иниси Ш ай х Б о язи д бош эди. Косон до- 
р у ғ а с и Ш аҳ б о з қ о р л у қ эд и. У п а й т д а
Ш а ҳ б о з Н а в к а н д қ ў р г о н и н и н г о л д и д а
ў т и р г а н д и . Х ў ж а н д д а р ё с и н и Б и ч р о т а
рўпарасида кечиб ўтиб, Н авкан дг а Шаҳ- 
боз устига ю рдик. Тонгдан бурунроқ Нав- 
кандга я қ и н етган пайтда беклар хабар 
е т к а з д и л а р к и , бу Ш аҳбоз ҳам м а нарса- 
ни ан и қ сезган. Ж ан го в ар сафни бузмай 
ёруғдаёқ етиб борсак дуруст бўлади. Ас- 
тароқ юрилди. Ш аҳбоз эса бехабар экан. 
Б и з Н авк ан д я қ и н и г а етган пайтда ха- 
бардор бўлиб, таш қ ар и д ан қочиб и чкари 
к и р и п т и . Б у н д а й ҳ о д и са л а р кўп содир 
бўлгандир: ғаним ни пай қаган , деб осон- 
гина ин кор қили б, иш вақти зое бўлади. 
Т а ж р и б а ан а ш у н д ай ҳ о л а т л а р н и ўрга- 
тади. Б ундан м ақсад ш у к и , фурсат етган 
пайтда т е з л и к ва ғай ратн и қўлд ан бер- 
м асл и к к ер ак . Сўнгра пуш айм он бўлиш 
бефойдадир.
Тонг отганда қўрғон атрофида оз-моз 
у р у ш б ў л ди . Т е з к о р л и к б и л ан у р у ш г а
к и р и ш м а д и к . Н а в к а н д д а н тоғ сари —
Б и ш х о р о н т а р а ф и г а ҳ у ж у м қ и л и б , та- 
лаш га к ел и ш д и к . Ш аҳбоз қорлуқ фурсат- 
ни ған и м ат билиб, Н а в к а н д н и таш лаб, 
қочиб Косонга борди. Б и з қайтиб келиб 
Н авкандда ж о й л аш д и к .
Б у в а қ т л а р д а а т р о ф -т ев ар а к н и биз- 
нинг л аш к а р и м и з бир неча маротаба бо- 
риб талади. Б ир навбат А хсининг кент- 
ларин и талон-торож қилди. Яна бир ма- 
ротаба бориб К осон га ҳ у ж у м қ и л д и к .
Ш аҳбоз б илан У зун Ҳ асан н и н г М ирим 
исмли асранди ўғли уруш га чиқди. Уру- 
шиб, енгилдилар. Мирим ўш анда ўлди.
А хсин инг м устаҳкам қўрғонларидан 
бири Поп қўр ғо н и д и р . П о п л и к л а р Поп 
қ ў р ғ о н и н и м у с т а ҳ к а м л а б , бизга к и ш и
юборибдилар. Саййид Қосимни бир неча 
йигитлар билан ж ў натд и к . А хсининг ус- 
т к и к ен тлари тўгрисидаги дарёдан ўтиб 
Поп қўргон ига кирдилар.
Б ир неча кундан кейин ғаройиб иш 
содир бўлди. У пайтда Иброҳим Чопуқ 
тағойи, А ҳмад Қосим кўҳбур, Қосим Ха- 
т и к а арғун ТПайх Боязид билан Ахсида 
эд ил ар . У ш бу з и к р э т и л га н л а р г а и к к и
юзтача зўр йигитни қўш иб, дабдурустдан 
бир кеча Поп қ ў р ғо н и н и н г устига юбо- 
ради. С аййид Қосим эҳтиёт ч о р ал ар ин и 
к ў р м ай ғофил ётган экан, Қурғонга етиб, 
на р в о н қ ў й и б ч и қ и б , д а р в о з а н и олиб, 
кў т ар м а к ў п р и к қў йи б етмиш-саксон зўр 
я р о қ л и к й и г и т л а р к и р г а н и д а , С ай йид
Қ о с и м г а х а б а р б е р а д и л а р . У й қ у л и к ,
к ў й л а к ч а н туриб беш-олти к и ш и билан 
сол иш иб , ура-ура бул ар ни қувиб чиқа- 
ради. Б и р неча бош ни кесиб менга юбор- 
ди. Г ар чи бундай ғ а ф л а т д а ё т м о қ л и г и
с а р д о р л и к к а хос бўлм аса-да, л е к и н оз 
к и ш и билан бундай я р о қ л и к зўр йигит- 
л ар н и дадил зарбалар билан уриб чиқар- 
моги х и й л а мардона иш эди.
Б у муддатда хонлар А нд иж о н қўрғо- 
н и н и н г қ а м а л и б илан м а ш г у л эдилар. 
Қ ў р ғ о н э л и ё в н и қ ў р ғ о н н и н г я қ и н и г а
к ел ган и қ ў й м асд и . Й и г и тл ар отл иқ чи- 
қиб, т а ш қ а р и д а о л и ш ар д и л ар . А хсидан 
Ш ай х Б о язи д тар аф д о р л и к изҳор қилиб 
к и ш и юбора б о ш л а д и . Б и з д а н т е з л и к
билан бо р и ш и м и зн и сўради. Б ундан мақ- 
сади т у р л и ҳ и й л а билан мени хонлар- 
дан а й и р и ш эди. Мен хонлардан айрил- 
сам, хонлар А н д и ж о н д а тура олишмас- 
ди. Б у илтим оси акаси Т ан б ал н и н г мас- 
л а ҳ ат и билан экан. Х онлардан айрилиб,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

94
БОБУРНОМА
булар б илан иттиф о қ т у э м о қ л и к н и ўзи 
м изга муносиб деб бил м ад ик. У нинг ти- 
л аган и н и х онларга б ил д ир д ик . Хонлар: 
„Борсин. Ҳ ар не қил и б бўлса-да, Ш айх 
Б о я э и д н и т у т с и н “ д е й и ш и п т и . Б у мак- 
ру ф ириб б изн инг одат ва усу л им и з эмас 
эди. А лалхусус, орада аҳд бор эди. Бун- 
дай аҳдни бузиш я х ш и бўлмас.
К ў н г л и м га к е л д и к и , бир и л о ж қилиб 
А хсига кириб олсак: ё Ш айх Б о язи д Тан- 
б алдан кечиб биз томон б ўлади, е биз 
учун ф ойдали бўлган бирор х ай р л и ўзга- 
риш содир бўлади.
Биэ ҳам к и ш и юбордик. Аҳд ва ш арт 
қ и л и б бизни А хсига т а к л и ф қ и л д и , бор- 
д ик. И ст и қ б о л и м и зга ч и қи б , иним Но- 
сир м ирзон и ҳам келтири б, бизни А хси 
қўр го н и га олиб борди. Т а ш қ и қўргонда 
отам ни нг и м о р атл ар и да м енга ж о й тай- 
ин қил и бд и . Бориб ў ш а ерга туш дим .
Танбал Ш айбоқхонга акаси Б ек Тел- 
бани юбориб, унга итоат изҳори қилиб, 
ёнига ч а қ и р г а н эди. Б у фурсатда Шай- 
б оқхонн инг м ак т у б л ар и келди: „Бораяп- 
м а н “ , деб битипти.
Б у хаб ар х о н л а р г а етгач , т и п и р ч и - 
лаб, ў т и р о л м ай А нд иж о н устидан туриб 
ж ў н а д и л а р . К и ч и к х о н н и н г ад о л ат ва 
м у с у л м о н л и к б ил ан ш у ҳ р а т и бор эди. 
Уш, М арғинон ва у кирган қўрғонларга 
қ ў й и л га н м ўғуллар эл к у т г ан и н и н г хи- 
лоф и—зулм ва ёмон муносабат қ и л а бош- 
ладилар. Хонлар А ндижондан кетгач, Ўш 
ва Марғинон эли ҳуж ум қилиб, қўрғон- 
даги м ўғулларни тутиб, талаб, уриб-қув- 
лаб чиқард илар.
Х о н л а р Х ў ж а н д д а р ё с и н и к е ч м а й , 
Марғинон ва Кандибодом орқали қайтиб, 
Х ўж андда дарёдан кечдилар. Танбал хон- 
л ар н и н г к ей ини ча М аргинонга келди.
Б и з бу ҳ о л а т д а т а р а д д у д д а э д и к : 
тўхтаб т у р а й л и к д есак , х о н л а р г а у нча 
иш онч й у қ . Сабабсиз-несиз таш лаб чиқ- 
моқ ҳам но қу л ай эди. Б и р ку н и эрталаб 
М а р ғи н о н д а н Ж а ҳ о н г и р м и р зо к е л д и , 
к ў р и ш д и м . Ш у пайтда Ш ай х Б о язи д ҳам 
безовта бўлиб к елди, эсанкираб қолган . 
Мирзо ва И броҳимбек д ед и л ар к и : „Ш айх 
Б о я з и д н и т у т м о қ к е р а к . А р к н и қ ў л г а
о л м о қ к е р а к “ . Д а р ҳ а қ и қ а т , тў гр и иш- 
нинг ҳисоби ш у эди. Мен д ед им к и : „Аҳд 
қ и л и ш га н м и з. Б из нечук аҳдга хилоф иш 
қ и л а м и з ? “ . Ш ай х Б о язи д а р к к а кетди. 
К ў п р и к к а одам қ ў й м о қ к е р а к эди. Кўп-
р и к к а ҳам к и ш и қ ў й м а д и к . Таж рибасиз- 
л и к д ан ш ундай ў с а л л и к л а р бўлди.
Эртаси ку н и саҳарлаб Танбал и кки - 
уч м и н г я р о ғ л и к к и ш и б и л а н к е л и б , 
к ў п р и к д а н ўтиб а р к к а к и р д и . М енинг ас- 
л и д а к и ш и м озроқ эди. А х сига к и р г ач , 
я н а б а ъ зи л ар н и қ ў р ғо н л а р га, баъзилар- 
ни қ ў р ғ о н б е г и л и к к а ҳ ам д а дон-дун то- 
пиб к е л и ш учун ҳ ар тараф-ҳар тар аф га 
ю б о р и л и б эди. М е н и н г б и л а н А х с и д а
юздан к ў п р о қ к и ш и бор эди. Бор киш и- 
м из б илан о тл ани б
к ў ч а -к ў ч а н и н г бо- 
ш ид а й и ги т л а р н и т ай и н қ и л м о қ ва уруш 
т ар аддудида эдик ҳ а м к и , Ш ай х Б о язи д, 
Қ анбар А ли ва М уҳам м ад Дўст Танбал 
қо ш и д ан сулҳ т у згани ш итоб б илан кел- 
дилар. У руш га т ай и н бў л ган л ар н и жой- 
ж о й и г а қўйиб, к ен гаш қ и л м о қ қ а отам- 
нинг м ақ б ар аси га келиб туш иб, Ж аҳон - 
гир м ирзони ҳам ч о р л а д и м . М уҳам м ад 
Дўст қай ти б кетди. Ш ай х Б о язи д билан 
Қ а н б а р А л и к е л д и л а р . М а қ б а р а н и н г
ж ан у б и й ай вони да ўтириб к ен гаш аёт ган
э д и к . Ж а ҳ о н г и р мирзо И броҳим чопуқ 
б ил ан б у л ар н и т у т м о қ қ а к е л и ш и ш г а н
экан . Ж а ҳ о н г и р мирзо м ени нг қулоғим- 
га: „ Б у л а р н и т у т м о қ к е р а к “ , — деди. 
Мен: „ Т а ш в и ш тортм анг. Ҳ озир булар- 
ни т у ти ш вақ т и эмас. Зора, сулҳ билан 
иш сал э п ақ ага келса. Ч у н к и у лар ж у д а 
кўп, биз ж уд а о зм из. У лар бу к у ч л и л и к
б илан ар к ич ид а, биз бу з а и ф л и к билан 
т а ш қ и қ ў р ғ о н д а м и э“ , — дедим.
Ш ай х Б о я з и д ва Қ анбар А ли ҳам бу 
к ен г аш д а ҳозир эдилар. Ж а ҳ о н г и р м ир 
зо И б р о ҳ и м б е к с а р и я қ и н л а ш и б , бу 
иш н и ман қ и л и ш иш оратин и қ и л д и . Бил- 
м адим , а к с и н ч а ф а ҳ м л а д и м и ёхуд ғаф 
латда қолиб бу ҳ а р а к а т н и қи л д и м и : дар 
ҳол Ш ай х Б о я з и д н и тутди. Турган йи- 
г и т л а р ат ро ф -тевар акдан т а ш л а н и б , бу 
и к к и к и ш и н и тит-пит қ и л м о қ ч и бўлди- 
лар. И ш сулҳ ва ислоҳ ч егарасидан ўтди. 
Б у и к к и к и ш и н и асир олиб, у р у ш га от- 
л а н д и к . Ш а ҳ а р н и н г бир тар аф и Ж аҳон- 
гир м ирзон инг зим м ас и га ю кланди . Мир- 
зони нг к и ш и с и оз эди. Б и р гуруҳ ўз ки- 
ш им д ан ҳам м ирзога к ў м а к т ай и н қил- 
дим. У ўз ж о й и га етди, мен бир ерда элни 
уруш қ и л и ш г а тайи н қ и л и б , я н а бир та- 
р аф га к елдим . Ш а ҳ а р н и н г ўртаси да те- 
кис ер бор эди. У ерга бир гуруҳ йигит- 
л ар н и қўйиб, ўзим нари кетдим . Б у жа- 
моатни кўп о т л и қ ва п и ёдалар келиб, куч 
билан суриб, к ў ч а га ҳай даб ч и қ и ш и п т и .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМЛ
95
Ш у аснода мен етиб бордим. Етган 
з а ҳ о т и м о қ отни д у ш м а н у сти га елдир- 
дим. У лар дош беролмай, тирқираб қоча 
берд илар. К ў ч ад ан қо ч и р и б т еки с ерга 
чиқариб, қ ил и ч солар пайтимда отимнинг 
обгига о т д и л ар . Отим б у ки л и б , бвнинг 
ўртасида мени ерга урди. Ч а қ қ о н л и к би- 
лан туриб бир ў қ отдим. Соҳибқадам Ко- 
ҳ и л н и н г бир ночоргина оти бор эди, ту- 
шиб отини менга берди, миндим. Бунда 
к и ш и тайин қили б, я н а бир ку ч а бошига 
йўл олдим. Султон М уҳаммад Вайс отим- 
нинг ночорлигини куриб, тушиб, отини 
менга тутқазди, у отга миндим.
Ушбу ф у р сатда Қ о си м бекн и н г угли 
Қ анбар А ли бек я радор ҳолда Ж а ҳ о н г и р
мирзо қ о ш и д ан к ел д и. „ Б и р м уддат ил- 
гари Ж а ҳ о н г и р м и р зо н и ҳ у ж у м қ ил и б
с а ф д а н ч и қ а р д и л а р . Ж а ҳ о н г и р м и р з о
ч и қ и б к е т д и . Б и з н и м а қ и л и ш и м и з н и
билм ай қ о л д и к “ , — деди у.
Ш у п а й т П оп қ ў р ғ о н и д а н С а й й и д
Қосим етиб к ел д и . Ж у д а бем аҳал у ер- 
дан ч и қ и п т и . Б у н д а й п а й т д а ў ш а н д а й
берк қўрғон қў л д а бўлса, қан д а й я х ш и
эди! Мен И броҳим бекдан: „Н им а қ и л м о қ
к е р а к ? “ деб с ў р а д и м .О з р о қ я р а с и бор 
эди. Ў ш анд анм и ё э с а н к и р а ш д ан м и , ту- 
зу к ж авоб беролмади.
Мен к ў п р и к д а н ўтиб, уни бузиб, Ан- 
диж он сари йўлга ту ш сак деган хаёлга 
бордим. Ш унда Бобо Шерзод х и й л а я х ш и
мулоҳаза юритди. Дедики: „Дарвозанинг 
ў з и д а н к у ч б ил ан бостириб к и р а м и з “ . 
Бобо Ш ерзоднинг м аслаҳати билан дар- 
воза сари равона бўлдик. Х ожа Мирми- 
рон ҳам мардона сўзлар айтди. Кўча ўрта- 
си да к е л а ё т г а н и м и з д а С а й й и д Қ оси м , 
Дўст Носир Б оқи ҳез билан қили чб озлик 
қ и л и ш ар д и .
М е н , И б р о ҳ и м б е к в а М и р з о қ у л и
к ў к а л д о ш и л г а р и р о қ э д и к . Д а р в о з а г а
рўпара бўлган заҳотиёқ к ў р д и м к и , Ш айх 
Б оязи д к у й л а к устидан ф ар аж и й * кийиб, 
уч-тўрт о т л и қ билан д ар во зад ан кир и б
к е л а ё т и р . К а м о н и м д а г и ў қ н и ч а м а л а б
отдим. А нча я х ш и отдим. Бўйни га теги- 
заёздим. У шитоб билан дарвозадан кир- 
гач, ўнг қ ўл сари кетди.
К ў ч а б ў й л а б қ о ч а в е р д и . Б и з ҳ а м
уни нг ортидан боравердик. Тонгда Ш ай х
Б о язи д бехос қ ў л г а ту ш ган д а Ж аҳон - 
ги рнин г к и ш и л а р и д а экан. У лар ч и қ қ а ч ,
Ш айх Б о я зи д н и ҳам бирга олиб чиқди- 
л а р . У л д и р и ш х а ё л и г а ҳ ам б о р д и л ар . 
Я х ш и я м ў л д и р м а й қ ў й и б ю б о р д и л ар . 
У лардан халос бўлиб дарвозадан кириб 
келаётганд а, менга учраб қолди. Мирзо- 
қу л и к ў к а л д о ш бир пи ёдани гурзи би- 
лан урди. Яна бир яёв М ирзоқули ўтгач, 
И броҳим бекни ў қ қ а тутди. И броҳимбек 
„ҳ ай -ҳ ай “ деб ўтиб к етгач, э ш и к л и к ер- 
дан биров менинг қў л ти ги м га ў қ отди. 
Қ ал м оқ и совутнинг и к к и қават япроғи- 
ни кесипти. Қочаверди, орқасидан отдим.
Ушбу ҳолатда бир яёв аскар қурғон 
девори устида қочиб борарди. Б ў рк и н и
д е в о р к у н г и р а с и г а т ў ғ р и л а б о т д и м . 
Б ў р к и кунгурага қад ал ган ча қолди. Сал- 
ласи қ ў л и га чувалиб кетди. Яна бир от- 
л и қ менинг ёнимдан Ш айх Боязид қоч- 
ган кўча томон қочиб бормоқда эди. Қи- 
л и ч н и орқасига санчдим. Отдан эгилиб 
эдики, кўча томига таянди, йи қилм ади. 
Таш ви ш билан қочиб қутулди. Дарвоза- 
да бўлган отлиқ-яёвни қувлаб, дарвоза- 
ни олдик. Ўйлаб ўтир и ш н инг пайти эмас 
эди. Ч у н к и икки-уч м ин г я р о қ л и к к и ш и
— аркда, юз-икки юз к и ш и таш қ и қўрғон- 
да. Ж а ҳ о н ги р мирзони бир сут пиш им и 
муддати бурунроқ қувлаб чиқарибдилар. 
К и ш и л а р и м и зн и н г яр м и у билан чиқиб 
кетип ти. Ш ундай аҳволга қ ар ам а й таж- 
р и б а с и з л и к д а н д а р в о з а д а ту р иб , я қ и н
бўлса к ел си н , яна бир уриниб кў р ам и з 
деган м азм унда Ж а ҳ о н г и р мирзога к и ш и
юбордик. Иш қўлдан кетган эди.
И б р о ҳ и м б ек н и н г оти заи ф эдим и ё 
я р а д о р м и , менга: „Отим х а р о б “ , деди. 
М у ҳ ам м ад А ли М у б аш ш и р н и н г Сулай- 
мон исмли навкари бор эди. Ш у фурсат- 
да ҳеч к и ш и т ак л и ф қ и л м ай ўзи орага 
тушиб, отини И броҳимбекка берди. Хий- 
л а м ардона иш қ и л д и . Ў ша дарвозад а 
турганда Кўли Гил дарвозабони К и ч и к
Али м ардоналик изҳор қилди. У пайтда 
у Султон М уҳам м ад В ай сни нг н а в к ар и
эди. Ушда ҳам и к к и маротаба я х ш и жа- 
сорат курсатди.
Мирзога борган к и ш и келиб: „Бироз 
олдин Ж а ҳ о н г и р мирзо чиқиб к е т и п т и “ , 
деди. Тўхтаб туриш га вақт й ў қ эди, биз 
ҳам ж и л д и к . Ш унча ту р ил ган и ҳам ҳеч 
бир ҳисобга тўгри кел м асд и . Йигирма- 
ў тти зча к и ш и биз билан қолиб эди.
Б и з ж ў н а г а ч , кўп а с л а ҳ а л и к ғаним 
к и ш и л а р и етиб к е л и ш д и . Б и з П у ли Ра-
* Ф а р а ж и й — қ ў й ж у я и д а н ц и л и н г а н қ и ш к и оқ к и й и м .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

96