Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги


Селекциясининг дастлабки материали ва методлари



Download 0,95 Mb.
bet73/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Селекциясининг дастлабки материали ва методлари. Крвок; селекцияси учун бу экин нав-намуналарининг жауон коллекцияси ва шу коллекцияда мавжуд булган 140 тадан ортик; жайдари намуналари жуда бой дастлабки материал' булиб хисобланади.
Мускат ковокхар жумласидан Хоразм вок;асига тегишли жайдари навлар: Ок, кади (синонимлари: Кора ошкрвок;, Ошковок;, НонковокО, Палов кади- 2, Палов кади-10 деган навлар, йирик мевали крвокхардан эса Салла коюк-33 биринчи галда тикланиши ва селекция йули билан яхшиланиши керак.
Юкори хосилдорликка к.аратилган селекция учун каталогда К-1, К-7, К­12, К-37, К-84, К-108, К-38, К-87, К-15, К-83, К-185 ракамлар билан белгиланган жайдари намуналар дастлабки материал булиб хизмат кцлиши мумкин.
Ковокхарни ун-шудринг касаллигига чидамли килиш учун олиб бориладиган селекцияда намуна навлар, хусусан мускат кдвокцинг Фортуна деган америка нави, йирик мевали ковок;нинг Грибовская зимняя деган навини дастлабки материал сифатида олиш мумкин. 5у максадлар учун жайдари нав-популяциялардан К-10, К-37 ва К- 75 навлар боп келади. Жайдари намуналардан К-79, К-97, К-114, К-150, К-172, К-185 намуналари фузариоз сулиш касаллигига хаммадан кура купрок чидамлидир.
Палаги калта, Тупли ковокхар селекциясида йирик мевали ковок; навларидан - Жанубий Американинг Чино (К-1477), Мексиканинг Кустовая 2243, Украинанинг Кустовая крупноплодная навлари, жайдари Ош кади 85 намунаси; каттик пустли ковок навларидан - Днепропетровская кустовая, Кустовая дастлабки материал булиб хисоб- ланади.
Таркибида курук моддалари ва крахмали куп буладиган навларни яратишда Франциядан келтирилган йирик мевали ковокнинг К-98, АКШ дан келтирилган К-2627, Чилидан олиб келинган К-1464, Аргентинадан олинган К-3025 нав намуналарвдан дастлабки материал тарикасида фойдаланиш мумкин, буларнинг меваларида 30-35% курук моддалар ва 12-24% крахмал булади. Мускат ковокхар орасида зарафшон ва куйи амухарё экотипларига мансуб ковокхар, йирик мевали ковокхар орасида шимолий-шаркий ва фаргона экотипларининг ковокхари таркибида канд моддалари куп булиши билан ажралиб туради (зарафшон ва куйиамухарё экотиплари ковокхарида тегишлича 6 ва 5,8% шимолий-шаркий ва фаргона экотиплари ковокхарида эса, - 6,4 ва 7% канд булади). Харотин (провитамин А) га бой навларни етиштириб чикаришда она усимлик тарикасида мускат ковок навларидан бизнинг шароитларимизда 90-112 мг% харотин Туплайдиган Витаминная, Харотинская 102 деган россия навларини, К-123 Колумбия нави билан К­1170 Мексика навини, 52-7 мг% микдорида харотин Туплайдиган жанубий, шимолий-шаркий ва зарафшон экотипларига мансуб жайдари навларни олиш мумкин. Бу максадлар учун йирик мевали ковок навларидан, чунончи Бирючекутская деган россия нави, Узок Шаркдан келтирилган К-2737, Мексикадан келтирилган Кустовая К-2243 нави, шунингдек фаргона ва шимолий- шаркий экотипларига мансуб жайдари намуналардан фойдаланиш хам мумкин, булар бизнинг шароитларимизда 58-67% мг% микдорида харотин Туплайди. Мевасининг эти тук сарик ва пуштинамо рангда, тумшукчасининг туси хам шунга яраша буладиган навлар одатда таркибида харотин моддаси куп булиши билан таърифланади.
Уруг хосили юкори ва уруFининг таркибида ёги куп буладиган навларни яратишда каттик пустли ковокнинг очик уруFи навлари: Голосемянная 14 деган россия ва Голосемянная деган белорус нави; Каттик пустли ковокнинг 2 фоиз ва бундан кура купрок уруF берадиган баъзи навлари яхшигина дастлабки материал булиб хизмат килиши мумкин.
Езги жазирама иссикхар бопшангунича гуллаш фазасидан утиб, яхши мева тугиб оладиган тезпишар навларни етиштириб чикаришда куйи амухарё экотипи мускат ковогининг жайдари навларини, куйиамухарё ва шимолий- шаркий экотипларнинг каттик пустли ковок навларини дастлабки материал сифатида олиш мумкин. К-2, К-91, К-77, К-168, К-173, К-126 нав намуналари вегетация даврининг хаммадан кура киска булиши билан ажралиб тур ад и, булар 72-95 кунда етилиб, пишади.
Йирик мевали ковокхар чатиштирилганида доминант булиб чикадиган белгилар куйидагилардир: пуст ва мевасининг яшил ранги бузранг ва кизил ранг устидан, мевасининг салласимон шакли ярим салласимон шаклидан, ярим салласимон шакли эса, одатдали шаклидан, поясининг судралиб усиши Туп куйиб усишидан, меваси юзининг Fадир-будир, сугаллилиги силликдиги устидан доминант булади. Меваларнинг шакли ва катта-кичиклиги, этииинг ранги ва калинлиги, таркибидаги канд моддаларининг микдори, вегетация даврининг муддати оралик тарзда наслдан-наслга утиб боради.
Мускат ковок йирик мевали ковок билан чатиштирилганида мускат ковок белгилари: даFал тукли, пустлогининг ёгочсимон булиши доминантлик килади. Каттик пустли ковок бошка ковокхар билан чатиштирилганида у уша ковокхарнинг белгиларини сусайтириб куяди.
Ковок селекциясининг методлари бошка полиз экинлари селекциясининг методларига куп жихатдан ухшаш. Жайдари нав- популяцияларни тиклаш ва яхшилашда кулланиладиган асосий селекция методи танлашдир: олдин якка тартибда танлаш утказилиб, усимликлар авлодига яримлар методи буйича бахо бериб чикилади- да, кейин ялпи танлаш усулидан фойдаланилади. Селекция йули билан популяциялар яратишда полиплоидия ва сунъий мутагенез методла- ридан фойдаланиш мумкин, лекин купинча навлараро ва турлараро дурагайлаш методи кулланилади.
Дурагайлаш йули билан ковок навларини яратишда, худди бошка полиз экинлари селекциясида булгани каби, аввал нав модели яратилади, кейин ота- она жуфтлари танланиб, авлодга бахо бериш ва уни синаб куриш усулларр белгилаб олинади. Чатиштириш махалида икки жинсли гулларни бичиш ва чанглатиш ишлари уларнинг очилишидан 20-22 соат илгари утказилади. Чин урFOчи гуллар бичилмайди, эркак гуллар шоналик махалида изоляция килиб куйилади. Дурагайлаш йули билан янги ковок навларини етиштиришда авлодни бахолаш учун кулланиладиган методлар юкорида айгиб утилган методлар билан бир хил. Ковок четдан чангланадиган, меваларининг катта- кичиклиги ва шаклига тааллукли белгилари эса жуда мулойим булганлиги муносабати билан бу усимлик навлараро ва айникса турлараро чатиштирилганида жуда сезиларли даражада ажралиш ходисаси руй бериб, талайгина янги хилма-хил формалар хосил булади. Шунинг учун бу экинда ялпи танлаш методлари ковун ва тарвуздагидан кура анча сустрок таъсир курсатиб боради. Полиз экинлари уруF-чилиги
Уруглик экинларни етиштириш технологияси. Полиз экинларининг мевалари билан уругаари бир вактнинг узида, баравар пишиб, етилади. Шу муносабат билан улар хок уругаикка, хок овкатта щплатиш максадларида экилсин, бу экинларни парвариш килиб бориш технологияси хам деярли бир хил. Лекин бу технологиянинг баъзи хусусиятлари хам бор.
Бир экин экиб олинганидан кейин улар жойнинг узига яна шу экиннни уругаикка экишга йул куйилмайди, чунки бунда усимликларнинг касалланиши зурайиб, хосили камайиб кетишидан ташкари нав биологик жихатдан ифлосланиши мумкин, сабаби шуки, олдинги йилда колиб кетган меваларнинг уругаари униб чикиб, экинга аралашиб колиши мумкин.
Полиз экинлари уруFчилигиgа дастлабки ypyF материалининг сифатига катта ахамият берилади. Элита экинлари учун факат 1-нав тоифасига мансуб уруглардан, уруFчилик хужаликларидаги навли экинлар учун эса, камида 2- тоифага мансуб уруглардан фойдаланилади. Уругаик экинлар учун ишлатиладиган уругаар узининг экинбоплик сифатлари буйича лоакал биринчи синфга мансуб ва унувчанлиги камида куйидагича булиши керак: ковун - 90%; тарвуз - 92%; ковок - 95%.
Уругаарга экиш олдидан силикат кислотанинг 1/5000 эритмаси, шунингдек мис купоросининг 0,05% ли эритмаси билан ишлов бериш уларнинг экинбоплик сифатларини оширишга ёрдам беради, бунда экинларга энди гуллашга бошлаган махалда яна уша модданинг 0,01% ли эритмаси пуркалади.
Уругаикка экилган полиз экинларини парвариш килишда уFитлардан туFри фойдаланиш алохида ахамиятга эга. Фосфорли ва халийли уFитларнинг овкатта ишлатиш максадида экиладиган экинларга солиш учун тавсия этиладиган дозалари уруFчилик хужа- ликларида оширилиши керак. Азот дозасини узгартирмасдан фосфор дозасини тавсия этиладиган микдорга Караганда икки баравар (240 кг/га гача етказиб) ва халий дозасини бир ярим баравар (100 кг/га гача) купайтириб, азот, фосфор ва халий 1:2:0,75 нисбатда ишлатилганида уругларнинг хосилдорлиги 30 фоизга ошиб, экинбоплик ва хосил бериш сифатлари яхшиланади. Уругаикка экилган экинларга органик уFитларни ишлатиш алохида ахамиятга эга. Тула-тукис тахт килиб куйилади минерал уFитларга 20 т/га Хисобидан гунг кушиш полиз экиш1арининг уруF махсулдорлигини14 фоизга оширади.
Уругаикка экилган экинларни суFориш тартиби хам бир мунча бощкачарок булади. Т. Г. Муминов маълумотларига Караганда (1981), °рганик ва минерал уFитлар солинган ерларда Тупрок намлиги суFориш °ДЦидан туйинган намлик микдорига нисбатан 65-70-65% булганида
Кукча 588 ва Ичи кизил 331 навли, минерал угитлар солинган ерларда эса, 70-70-70% булганда Кукча 588 навли ковун уруыари росмана етилиб, экиш сифатлари яхши булиб чикади. Органик ва минерал уFитлар солинган ерларда Тупрок намлиги Кукча 588 навли ковун учун 70-70-70% ва Ичи кизил навли ковун учун 65-78-65% булганида уругаарининг косилдорлиги кам энг юкори даражага етади. Тарвузда органик ва минерал уFитлар солинган ерларда Тупрок намлиги 70- 80-70% булганида, минерал уFитлар солинган ерларда эса 80-80-80 ва 70-80-70% булганида экиб етиштирилган усимликларнинг уругаари экинбоплик сифатларининг жуда яхши ва косилдорлиги каммадан юкори булиши билан ажралиб туради. Крвок учун органик ва минерал уFитлар солинган ерларда Тупрок намлиги 80-80-80 ва минерал угитлар солинган ерларда 90-90-90 булганида уругаарнинг экинбоплик сифатлари яхши ва косилдорлиги юкори булиб чикади.
Уругаикка экилган усимликларнинг озикланиш майдони овкатта ишлатиладиган экинларнинг озикланиш майдонидан кура кам булмаслиги керак. Ковун билан ковок учун катор усимликлари орасидаги масофа 90 см ни ташкил этиши лозим.
Уругаик экинларга усиш регуляторларини ишлатиш самаралидир. Испанская 73 ва Палов кади 268 навли ковок билан утказилган тажрибаларимизда усимликларга 2-3 та чин барг чикарган даврида щцрел ва кампазан эритмаларини пуркаш (300-400 мг/л) новдаларининг усиб кетишини сусайтириб, урFOчи гуллари ва ypyr туккан мевалари сонини купайтирди, мева ва уругаар косилдорлигини оширди.
Уругларнинг навга хос сифатларини саклаб колиш ва экинбоплик сифатларини яхшилаш усуллари. УруFчиликнинг энг муким вазифаси навни тоза колда саклаб боришдир. Шунинг учун кам уругаик килиб экиш учун мулжалланган уругаарни саклаш, уругаик экинларни жойлаштириш, уларни парваришлаб, етиштириш технологияси навнинг механик ва биологик ифлосланишига йул куймайдиган булиши керак.
Биологик ифлосланишнинг олдини олиш учун кар бир уруFчилик хужалигида хар бир полиз экинйнинг факат битта навини устириб бориш уринлидир. Битта экиннинг иккита ёки учта нави устириб борилганида куйидагича фазовий изоляцияга амал килиб бориш: битта полиз экинининг уругаикка экилган навлари орасида очик ерда камида 1000 м, усти ёпик ерларда камида 500 м; хураки тарвуз билан хашаки тарвуз навлари орасида - тегишлича 2000 ва 1000 м; бир хил, аммо турли категория, яъни тоифада булган нав экинлари орасида очик ерларда - камида 500 ва усти ёпик ерларда камида 250 м буш жой колдириш кузда тутилади.Элита экинлари билан биринчи репродукция экинлари орасида фазовий изоляция булмайди. Ковокдинг одатдаги шароитларда бир-бири билан чатишмайдиган хар хил ботаник турлари орасида фазовий изоляция очик ерларда 50 м, усти ёпик ерларда - 20 м килиб белгиланади.
Полиз экинлари асосан хали арилар учмасидан туриб, эрта сахарда чумолилар, трипслар ва кичик масофаларда юрадиган бошка хашаротлар томонидан чангланишини хисобга олиб, купгина олизчилар 1000 м ли фазовий изоляцияни ортикча деб хисоблайдилар. Чунончи, Волга буйида бу изоляцияни 100-700 м, Туркманистонда - 100-200 м, Молдавияда эса - 300­500 м килиб олиш кифоя деб хисоблашади.
А. Харимов курсатиб утганидек (1973), Ичи кизил, Аравакаш, Ола тириш, Умрбокий ковун навлари бегона чангни узига олмайди ва бошка навлар билан ёнма-ён килиб устириб борилганида хам уз навита хос сифатларни яхши саклаб колаверади. Босволди, Ханд ал ак Шахар палак навлари ва ок этли бошка навлар бегона чангни узига олаверади ва фазовий изоляция колдирмай, бошка навлар билан бирга устирилганида, аксинча, узларининг нав сифатларини тез йукотиб куяди. Фазовий изоляциянинг канча булиши кераклигини, афтидан, экинларнинг нав хусусиятлари ва уларни устириш шароитларини назарда тутиб туриб, аник килиб белгилаб олиш талаб этилади.
Ковун навлари биологик ифлосланишининг олдини олиш учун уругаик экинлар орасида ёки якин-атрофдаги бошка экин участкаларида далада узи усиб чиккан бегона ковун усимликлари усиб боришига йул куйиб булмайди. Бундай усимликларни гулламасидан илгари йук килиб ташлаш зарур.
Уругаик экинларда етипггирилаётган навнинг юкори даражада тоза булишини таъминлаш учун вегетация даври давомида 3-4 марта нав тозалаш ишларини утказиш керак. Экинлар 1-2 та чин барг чикарган махалда утказиладиган биринчи тозалаш пайтида суст ривожланаётган ва касал теккан усимликлар олиб ташланади. Иккинчи тозалаш ишини усимликларнинг гуллаши олдидан утказилади, бунда нимжон ва касал усимликлар, шунингдек аралашиб колган бошка навдаги усимликлар олиб ташланади, аралашиб колган бундай усимликлар нав учун характерли булмаган белгнларига: Тупининг габитуси, барглари ва шоналарининг улчамлари ва шакли хамда бошка белгиларига караб ажратиб олинади. Учинчи тозалаш иши Тугунчалар хосил булган махадца утказилса, туртинчиси - меваларни йигиштириб олиш олдидан утказилади. Бунда касал хамда Тугунчалари ва мевалари нав учун характерли булмаган усимликлар юлиб ташланади.
Навли экинлар хосилининг уругаикка нечогаик яроклилиги Даланинг узида текшириб куриш, яъни дала апробацияси йули билан бахоланади, бу иш нав тозалаш юмушлари утказилганидан кейин мевалар физиологик жихатдан етилган махалда олиб борилади. Купайтириладиган материалнинг нав тозалигини аниклаб олишга имкон берадиган апробацион белгилари шу вактга келиб аник билинадиган булиб колади. Ковун ва тарвуз мевалари этининг рангти . билан уругаарининг етуклик даражасини аниклаш учун текширилаётган хар унта усимликнинг биттадан меваси узиб олинади.
Полиз экинларининг уруптари навининг тозалиги жихатидан уч тоифага, яъни категорияга булинади: ховунда биринчи категория уругаар - 99, иккинчиси - 97, учинчиси - 92 фоиз тоза булади; тарвузда бу ракдмлар тегиншича 99, 98 ва 90 фоизни; ковокаа - 95, 93 ва 85 фоизни ташкил этади. Учинчи категория уругаарида умумий аралашма каторида аралашиб колган навлар ва тасодифий дурагайлар булишига йул куйилади, лекин булар тарвузда куп деганда 1 фоиз, ховун билан ковокаа - купи билан 3 фоиз булиши мумкин.
Полиз экинлари уруFчилигида навни яхшиловчи танлаш усулларини кулланиш шарт. Бу усуллар морфологик ва хужалик белгилари жихатидан навга хос хусусиятларга эга булган энг махсулдор усимликларни ажратиб олишга имкон беради. Бундай танлаш ишлари навни тозалаш ишлари билан бир йула ва хосилни йиниб-териб олиш махалида утхазилади. Айни вактда навнинг жуда яхши, маъхул белгилари энг куп даражада билиниб турган усимликлар танлаб олинади. Энг хосилдор усимлик Тупларининг мевалари танланади. Хосилни сакланишга яроклилиги жихатидан танлаш иши уни маълум муддат саклаб куйилганидан кейин утказилади. Меваларининг таъми- мазаси ва таркибидаги хандларининг микдорига караб танлаш мевалардан уругаарни ажратиб олиш махалида утхазилади. Шу белгилар буйича танлаш ишини утхазмаслик мевалар сифатининг анча ёмонлашиб колишига олиб хелади. Узбехистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий текшириш институтининг маълумотларига харагавда, хандлар микдори жихатидан утхазилган 3-4 йиллих танлаш сершира ховун меваларидаги ханд микдорини кушимча равиища 5,6-5,8 фоизгача оширишга имкон беради.
Мамлакатимизнинг полизчиликда мохир булган сокибкорлари уругаик меваларни бошка белгиларига караб хам танлаб борадилар. Улар усимлик Тупининг асосига яхинрок жойида, бош поясида ёки биринчи тартиб новдаларида биринчи тугилган меваларни танлаб олишади. Ана шундай таршаш навга тезпишарлик белгисини ато этиш учун ёрдам беради. Навнинг махсулдорлигини ошириш учун куп мева туккан усимликларнинг мевалари танланади. Меваларнинг саклаб куйишга чидамлилигини кучайтириш учун узок саклаб куйилган меваларнинг уругаари танлаб олшвди.
Усимликларнинг уруF махсулдорлигини ошириш ва уругаарнинг экинбоплик хамда хосил бериш сифатларини яхшилаш учун усимликлар кулай экологик шароитларда парвариш килиб борилади. Чунончи, С. Кучхоров Анжидон вилоянида етиштирилган Кууйбош 476 нави, Сурхонхарё вилоянида етиштирилган йирих мевали Ичикизил нави, Хоразм вилоянининг Гурлан тумани ва Корахалпогисгоннинг Беруний туманида етиштирилган Харихиз 700 навининг уругаари энг яхши сифатларга эга булишини аникдаган Л 985)- Узбекистан сабзавот-иолиз экинлари ва картошкачилик йлмий-текшириш институтида уруыар нечоших йирик мевалардан динадиган булса, уларнинг абсолют OFирлиги шунча куп булиши мевалардан тула кимматли уруыар шунча куп чикиши аникданди.Йирик мевалардан олинган урутаар майда мевалардан олинган урукларга Караганда 4-7 фоиз купрок, косил беради.
Сабзавот экинлари уруыарининг экинбоплик сифатлари билан косилдорлик сифатларини оширишнинг самарали усули усимликларни нав ичида чатиштирищцир, бунга битта навнинг узидан турли йилларда олинган уруыарни аралаш килиб экиш йули билан эришилади. Шунда бундай усимликлар бир-бирини кайта чанглантирадиган булади.
Маълумки, ковокаа урутааниш ходисаси одатдагича, нормал утадиган булиши учун хосил буладиган бир дона урукда 4-6 та чанг доналари тугри келадиган булиши зарур. Тумшукчага 100-200 та чанг донаси тушадиган булса, чангланиш ходисаси юзага чихмайди, тумшукчага 300 та чанг донаси туширилганида эса, 100-150 та уруFа буладиган мева хосил булади ва шу хилдаги чангланишдан юзага келадиган авлод жуда хилма-хил булиб чикади. Модомики шундай экан, чангланиш ёмон утганида урутаар хосили камайиб кетишидан ташхари, уларнинг нав сифатлари хам ёмонлашиб холади. Бу нарса бошка сабзавот экинлари учун хам харахтерлидир. Шунинг учун асаларилар ёрдамида чанглатишдан фойдаланиш жуда мухим.
Бизнинг маълумотимизга хараганда, урутаих экилган уутстха асалари уяларига нечотаих яхин булса, уруадарнинг эхинбоплих сифатлари шунча яхши ва хосилдорлиги шунча Юкори булиб чикади. Ари уяларига яхин жойлашган участкада гектарига 735 хг дан, улардан 1500 м узокдаги участкада эса, 375 кг дан ковок ypyFa косили олинган. Сабзавот эхинларининг яхши чангланадиган булиши учун кар хайси 100 хв. м майдогща 100 та ари учиб турадиган булиши херак. Бунинг учун ари уяларини полиз атрофига куйишда уларни 1 гехтар ерга 1 уя кисобидан жойлаштириш херак.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish