Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги


боб. БОДРИНГ ВА САБЗАВОТ КОВОК\АР



Download 0,95 Mb.
bet75/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

9 боб. БОДРИНГ ВА САБЗАВОТ КОВОК\АР

  1. Бодринг

Ботаник таснифи, морфологик ва биологик хусусиятлари.
Бодринг (Cucumis sativus L.) Cucumis авлоди, Cucurbitaceae оиласига киради. С. Б. Бабаев таснифига мувофиц, C. sativus L. тури 3 та кенжа турлардан: 8 та тур-хили булган шаркий-осиё кенжа тури (ssp. rigidus Gab.), 5 та тур-хили булган Fарбий осиё кенжа тури (ssp. rigidus Gab) ва Хардвик кенжа тури (ssp. C. hardwickii Royle) дан ташкил топган.
H. Н. Ткаченко таснифига кура, C. sativus L. 3 тур-хилга булинади: var. vulgaris - оддий бодринг; var. hermaphroditus - икки жинсли бодринг; - var. C. hardwickii Royle - Непалдан келган ёввойи бодринг. Var. vulgaris тур-хилида H. Н. Ткаченко иккита экологик-географик гурукни тафовут цилади: шаркий осиё тур-хили ва Fарбий осиё тур-хили.
Бодринг бир йиллиц иссиц севар, Ёругаик севар, киска кун усимлигидир. Тупроц намлиги ва унумдорлигига жуда талабчан.
Очиц ерларга экиладиган бодринг навлари узунлиги х,ар хил буладиган урмаловчи лианалардан иборат. Пояси бешциррали, эгатчали, тукли булиб, йуFOнлиги 3 см ва бундан кура купроц келади. Узун (150 см дан ортиц), уртача (61-150 см) ва калта (60 см дан кам) пояли навлари тафовут цилинади. Поясининг узунлиги бир неча сантиметрга борадиган пакана ёки Тупли навлари кам маълум.
Купчилик навларининг пояси моноподиал тарзда шоцданади. Усишининг детерминант типи кам бор, бу терминал гул косил цилиб, симподиал шоцланишга утиб бориши билан таърифланади. Нечогаик шоцланишига цараб бодринг навлари кучли шоцланадиган ($ дан ортиц ён шоклар чицарадиган), уртача шоцланадиган (5-8 та цюх чицарадиган) ва суст шоцланадиган (1-4 та шоц берадиган) давларга булинади. Суст шоцланадиган баъзи детерминант навлари щоцланмайди.
Усти ёиик ерларга экиладиган баъзи бодринг навлари учун шоц- ланишнинг уз-узидан идора этилиши хосдир, бундай шоцланишнинг уч
хили булади:

  1. Поясининг учки куртаги устунлик килиб, босиб тургани учун шокланиш тухтаб колади ва уша куртак чимдиб олиб ташланганидан кейин шокланиш бошланади (Динзо-си нави);

  2. Бош поясида бир йула бир нечта Тугунча усиб бориши натижасида шокланиш тухталиб колади. Бош поясининг косили йигиштириб олинганидан кейин шокланиш бошланади (Эстафета, Сюрприз, Апрелский, Зозуля ва бошка навлари);

  3. 2-3 бугам косил булганидан кейин усишни тухтатиб куядиган охирги (детерминант) типдаги шоклар чикиши кисобига шокланиш чекланиб колади; бу хилдаги навларда бош поянинг усиши нисбатан барвакт тухтайди.

Барги бандли, яхлит, барг пластинкасининг шакли, катта-ки- чиклиги ва хирхдлганлиги навига караб ва битта усимликнинг узида анча кар кил булади. Дастлабки барглари кичикрок ва нисбатан дум ал ок шаклда булиши билан ажралиб туради. Учинчи-туртинчи ва кейинги барг хултиккарида урFOчи гуллар косил булади.
Бодринг меваси куп уруFи ковокча булиб, 8-10 кунлик етилмаган кук мева колида овхатга ишлатилади. Кук мевалари катта-кичиклиги (3-70 см), OFирлиги (20-300 г), шакли, тузилиши, ранги (ок тусдан тух яшилгача), юзасининг текислиги (текисдан то ховургали ва тиканав думбокчали юза) жикатидан бир-биридан фарк килади. Туклари (тиканавлари) оддий, мураккаб ва аралаш, оч жигарранг ва хора тусли булиши мумкин. Кора тукли мевалари тез саргаяди. Бодринг навлари тахир маза берадиган кукурбитацинлар деган моддаларни нечогаик узида Туплаб бора олиши жикатидан кам бир-биридан фарк килади. Мевалари ва барглари, факат баргларининг узи тахир буладиган, шунингдек кукурбитацинларни Туплай олмайдиган навлари бор.
Гуллаши ва мевалар шаклланишининг биологияси. Бодринг эрхах ва урFOчи гуллар чикарадиган бир уйли усимликдир. Гулларининг каммаси беш булакли, гултожи оч сарик рангда булиб, гилдираксимон шаклда. Эркак гуллари шода тарзидаги Тупгулга Тупланган. Уларда 5 тадан чангчи булиб, буларнинг 4 таси бир- бирига кушилиб кетган. УрFOчи гуллари якка-якка, гокида 2-3 тадан булади. Бу гулларнинг иккита икки паллали тумшукчаси буладиган УруFчиси уч уяли, пастки Тугунчадан ташкил топган уясида 4-5 та тУхум хужайра булади.
Бизнинг тадкикотларимиз Узбекский 740 деган жайдари бодринг навида эркак гуллар усимлик нихоллари униб чиккан пайтдан хисоблаганда 35-40 кун, Маргеланский 822 деган навда эса, 50-55 кун утгач очила бошлашини курсатиб берди. УрFOчи гуллар эркак гулларга Караганда 6-7 кун кейин очилади. Эркак ва урFOчи гулларнинг усимлик Тупининг турли кисмларида жойлашиши бир хил эмас ва поясидан юкори кутарилиб борган сайин уларнинг нисбати урFOчи гуллар фойдаси томон узгариб боради. Усимлик Тупининг гуллар хаммадан куп буладиган 3 кисми тафовут килинади: биринчиси - бош поянинг пастки кисми, бунда факат эркак гуллар булади; иккинчиси - поя ва новдалар (шоклар) нинг урта кисми, бу ерда эркак ва урFOчи гуллар очилади; учинчиси - бош поя ва ён шокларнинг устки кисми - бу жойда асосан урFOчи гуллар булади. Катта-кичиклиги ва фертиллиги жикатидан битта усимликда турт хил эркак гуллар булади: буларнинг биринчи хили юксак даражада (97-98% гача) фертил чанги буладиган энг йирик гуллардир. Булар новданинг биринчи кадимида туFилади ва усимликлар эндигина гулга кираётган ва ялписига гуллаган даврда очилади. Гулларнинг иккинчи хили хам юксак даражада фертил чангли йирик гуллар булиб, усимлик киЙFOC гуллаган даврда новданинг иккинчи кисмида очилади. Учинчи хили усимликлар киЙFOC гуллаган даврда новданинг иккинчи кисмида пайдо буладиган майда гуллардир. Туртинчи хили эса, гуллаш даврининг охирларига келиб учинчи кисм новдаларининг учки томонида пайдо буладиган майда стерил гуллар. Хрзир аЙFиб утилган иккала бодринг навларида эркак гуллар боя курсатилган усимлик Тупи кдемларининг асосан биринчиси билан иккинчисида, урFOчи гуллар эса, иккинчиси билан учинчисида очилади. Эркак ва урFOчи гулларнинг ялпи очилиш вакти бир- бирига TyFpu келади. Узбекский 740 навдаги бир Туп усимликда 185-218 та эркак ва 65-75 та урFOчи гуллар пайдо булса, Маргиланский навидаги усимликда тегишлича 182-212 ва 50-60 та гул пайдо булади. Эркак ва урFOчи гулларнинг нисбати усимлик онтогенези мобайнида узгариб боради. Усишни идора этувди гидрел ва кампозан моддаларини ишлатиб, бодринг усимликларида эркак гуллар тугилишини кечиктириш ва урFOчи гуллар тугилишини тезлаштириш м ум кин.
Бодринг хашаротлар ёрдамида чангланадиган, яъни энтомофил усимликдир. Бу усимликни чанглатадиган асосий хашарот асал арилардир. Лекин бодрингнинг чанпганишида бошка хашаротлар, жумладан чумолилар хам иштирок этади. Чанг доналари йирик булади - диаметри 62-66 мкм келади. Энг йирик чанг доналари новдаларнинг урта кисмида юзага келадиган ва ёппасига гуллаш даврида очиладиган гулларда шаклланади.
Уругчи тумшукчасининг чанг олувчанлиги гул шодасида гуллаш даври бошланишидан 2 кун илгариёк маълум бериб колади. Чангдонларда чанг 3 кун атрофида, чанглашга олингани эса, атиги бир неча соат мобайнида саклаггиб туради. Чанг равшан Ёругаик ва к0ри (27-30°С дан юкори) хароратга бардош бермайди. Гуллар асосан эрталабки соатларда очилади. Эркак гуллар очилганидан кейин 1-2 кун, урFOчи гуллар эса, 3-4 кун утгач, сулиб к;олади.
Бодрингнинг гермафродит гуллар чикарадиган, шунингдек асосан эркак ёки урFOчи гул тугиб, кисман икки уйли буладиган хилари хам бор. Селекцияда гетерозисни юзага чикариш учун ана шундан фойдаланилади. Бодрингда, айникса иссикхоналарда устириладиган йирик мевали навларида партенохарпия ходисаси таркалган. УруFи булмайдиган мевалар олиш меваларнинг товарлик сифатларини узокрок саклаб колишга ва меваларни купрок вакт оралатиб, камрок марта ттб олишга имкон беради.
Бодринг усимлигининг куйидагича 6 та жинсий типи борлиги аникланган:

  1. одатдаги, яъни айрим жинсли, бир уйли бодринг - купрок эркак ва камрок урFOчи гуллар чикаради;

  2. феминизацияланган бир уйли (сохта ypFO4u) бодринг - ypFO4u гулли бугимлари усимликларнинг устки ярусларида жойлашадиган эркак гулларидан устун туради, шу нарса гетерозис дурагайлар олиш учун булардан она усимликлар тарикасида фойдаланишга имкон бермайди;

  3. урFOчи бодринг, кисман икки уйлилари орасида бош поясининг асосида аксари эркак гуллар булмайдиган урFOчи типдаги усимликлар. Япония ва Жанубий Сакалиндан келтирилган кисман икки уйли навлар ёрдамида она усимликлар етиштириб, булардан бир капча гетерозис дурагайлар олиш учун фойдаланилган;

  4. икки жинсли эркак бодринг (андромоноция) - озрок икки жинсли ва асосан эркак гуллар чикаради. Икки жинсли гулларида табиий автогамия булиши мумкин эмас. Икки жинсли эркак типидаги навлар АКШ ва Австралияда бор.

  5. икки жинсли (гермафродит) бодринг - урFOчи типидаги бир япон нави усимликларини икки жинсли-эркак типидаги навга чатиштириш йули билан Н. Н. Ткаченко томонидан олинган. Обоеполий 107-3, Гермафродитний 61 ва бошка навлар шу асосда етиштириб чикарилган.

  6. утаэркак бодринг, буни хам Н. Н. Ткаченко Хиндистон ва Непалдан келтирилган нав намуналаридан фойдаланиб туриб, етиштириб чикарган. Олинган дурагайларда эркак жинси урFOчи жинсидан анча устун туради.

Меваларнинг усиши уруFкуртаклар уругаанганидан кейин бошланади. Бизнинг тадкикотларимиз курсатиб берганидек бодринг меваларининг ривожланиб бориши икки даврдан: шаклланиш ва уилиш даврларидан иборат булади. Жайдари навдаги битта усимликда Уртача олгагща 20,8-21,0 урFOчи гул хосил булиб, 11,8-13.8 дона 56,7-66,7% мева туFилади, то етилгунича 5,0­5,6 дона ёки 24- ‘'° мева сакланиб колади. Дастлабки мевалари тугилганидан кейин 40-50 кун утгач, кейингилари эса, 2-3 кун кечрок етилади. Мевалар тугилганидан кейинги биринчи ва иккинчи хафтада хаммадан кура жадалрок ycHO боради. Меваларнинг ycHuiH 15-20 кун, етилиш даври эса, 35-40 кун давом этади.
УруFшунослиги. Бодринг меваларида ypyF ховун ва тарвуз меваларидагидан Кура камрок б)улади.
Биздаги маълумотларга кура, Узбекский 740 ва Маргеланский 822 жайдари бодринг навларининг бир дона меваси уртапа росмана ривожланган 196-225 та, бир Туп ;усимликда эса 1052-1093 та уруF хосил килади. Бундан ташхари, уларда 11-14 фоиз етилмаган уругаар хосил бзулади.
Бодринг уругаарининг ривожланишида хам, худди полиз экинларида буулганидек курук модда, ёглар, оксиллар тупланиб борадиган жараёнлар юзага чихиб, сув ва хандлар микдори камайиб боради. Уругаардаги нам микдори меванинг ёшига хамиша тесхари мутаносиб
б)улади. Намлик 32-34 фоизга хахар камайганида меваларида курук моддаларнинг Тупланиши тухтайди.
Тадкикотларимиз Курсагао берганидек ривожланиш махалида ховун уругаари кандай давр ва боскичларни босиб $л-адиган булса, бодринг уругаари хам худди yuia давр ва боскичлардан утади. Фарки факат шуки, уруFаинг тула етуклик даври ховунда 50-60 кундан кейин тугалланса, бодрингда бир мунча эртарок - 45-50 кундан кейин тугалланади.
Бодринг уругаарининг OFирлиги шаклланиш даврининг охирларига келганда 1000 донаси хисобидан олганда 3-4 г келади ва уларнинг унувчанлиги нулга тенг булади. Тулишиш давридаги хамирланиш боскичининг охирларида (уругаик 20-25 кунлик б)улганида) уларнинг 1000 дона хисобидаги OFирлиги 6-14 г, унувчанлиги 0-2%, униб чикиш энергияси 0,4% буулади. Етилиш давридаги мум пишиклик боскичининг бошларида (уруклик 25-30 кунлик булганида) бу куфсаткичлар тегишлича 14-26 г, 20­82% ва 4-40% ни, шу боскичнинг охирларида (уругаар 35-40 кунлик б)Ч1ганида) - 27 г, 84-90% ва 82-85% ни ташкил этади. Етилиш даврининг биологик пишикдик боскичи бошланган махалда (уруFлар 40-45 кунлик булганида) 1000 дона ypyF OFирлиги 27-28 г ни ташкил этади, уруFларнинг унувчанлиги 90- 98%, униб чикиш энергияси 86-88% булади, бу боскичнинг охирларига келганда (уругаар 45-50 кунлик булганида) эса, бу курсаткичлар
амалда узгармайди ва тегишлича 28 г, 96-98% ва 86- 88% ни ташкил этади.
Демак бодринг уруFларининг униб чиха олиш лаёхати биологик жихатдаи т5ша-тужис пишиклик бошланишидан илгарирок намоён 6ynaflH. Урутаар унувчанлиги мум пишиклик охирлари - биологик иишикдигининг бошларига келганда, яъни урутаар 35-40 кунлик булганида нормал даражага якдн булади. Шунга Кура, Узбекистан шароитларида урутаик бодринг меваларини 40-50 кунлик даврида,
г яъни уруFларининг намлиги 37-38% булиб турган махалда узиб олган маъкул булади, бунда меваларни кушимча равишда етилишга куймасдан туриб урутаари ажратиб олинади. Мевалар 35-40 кунлик ёшга етиб, урурларининг намлиги 40-45% булиб турган махалда узиб олинадиган будса, уларни тахминан 10 кун, ёши 30-35 кунлик урутаарининг намлиги 45-47% булиб турган пайтда узилган меваларни эса тахминан 20 кун кушимча равишда етилтириб олиш керак булади. Об-хаво нокулай келганида ёки экин участкасини жуда тез бушатиш зарур булганида урутаик бодринг меваларини 20-30 кунлик ёшида узиб олиш мумкин, лекин бунда уларни албатта 20-30 кун давомида димлаб, етилтириб олиш керак.
Бодринг урутаари буктириб куйиладиида уларнинг тула-тукис буртиши, тадкикотларимиздан маълум булганидек 24-27 соат давомида тугалланади. Урутаар узининг курук ошрлигига нисбатан хдсоблаганда 44-49% сув ютади. Урутаарнинг сув ютиши дастлабки уч соат давомида айникса тез боради. Бунда урутаарнинг нечотаик куп сув ютиши хароратга бод лик. Харорат 15°С булиб турган махалда дастлабки 3 соат давомида 24%, харорат 30°С булганида эса, 33,4% нам ютади. Етилмаган бодринг уруилари етилганларига Караганда купрок нам олади. Чунончи, 20 кунлик мевалардан олинган урутаар тула-тукис буртган махалда курук OFирлигига нисбатан хисоблаганда 138%, 30 кунлик мева уруилари - 104%, 40 кунлик мева уруилари - 88%, 50 кунлик мева уруилари эса, 44% нам ютади.
Бодринг уруилари якка-якка, ясси, узунчок, ок ёки малларанг тусли булади. 1000 дона уруилиии оFирлиги 15-25 г ни ташкил этади. Бир килограммида 40-60 минг дона ypyF булади. 1 куб м хажмга 600-650 кг ypyF сигади. Бодринг уругаари одатдагича шароитларда унувчанлигини айтарли йукотмаган холда 6-8 йил давомида саклаб туради-ю, лекин саклашнинг биринчи-иккинчи йилида унувчанлиги хаммадан яхши, униб чикиш энергияси хаммадан куп булади.
Селекциясининг ютуклари ва йуналишлари. Узбекистонда бодринг Фаргона водийси ва Тошкент вокасида кадим-кадимлардан бери экиб келинади. Бу жойларда халк селекцияси йули билан бир Капча жайдари навлар - популяциялар яратилганки, булар Fарбий осиё кенжа турига (1 арбий осиё экологик-географик гурухга) киради. Мамлакатимиз ахолиси бодрингнинг калта меваларини купрок маъкул куради. Шунинг учун бодринпшнг халк селекцияси тук яшил ва силлик юзали калта мева берадиган салатбоп бодринг навларини яратишга карашилган.
Бодрингнинг илмий селекцияси мамлакатимизда Бутуниттифок усимликшунослик институтининг Урта Осиё тажриба станциясида С. Г. Бабаев ва Узбекистон сабзавот-картошка тажриба станциясида М. Н. Кулакова томонидан бошланган.
Олдинига селекция жайдари навлар популяцияларида индивид- лар ва оилаларни танлаш йули билан олиб борилди. Узбекистон сабзавот-картошка тажриба станциясида жайдари МарFилон нави популяциясидан Узбекский 740 нави билан Маргеланский 822 нави, жайдари Ок, тумшук нави популяциясидан эса Ташкентский 86 нави селекция йули билан етиштирилди ва Узбекский 740 нави 1944 йилда, Маргеланский 822 нави 1946 йилда, Ташкентский 86 нави эса 1952 йилда районлаштирилди. Жайдари, махаллий навлар орасида тузлашга ярокли, тезпишар ва касалликларга чидамли навлар йук. Шу муносабат билан Оврупо навларига чатиштириш йули билан бу белгиларни кузлаб туриб, селекция ишлари олиб бориладиган булди. Узбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-текшириш институтида Узбекский 740 навини Боршчаковский нави билан туFридан-туFри ва тесхари тартибда чатиштириш натижасида тузлашга ярокли уртолишар Куйлюкский 262 ва Первенец Узбекистана 265 навлари етиштирилиб, 1965 йилда районлаштирилди. Кейинчалик Худди шу институт томонидан дурагайлаш усули билан тезпишар Ранний 646 (Астраханский 136 х Узбекский 740) ва Гулноз (Узбекский 740 х Парад) деган бодринг навлари етиштириб чикарилди, булар- нинг биринчиси 1964 ва иккинчиси 1994 йилда районлаштирилди.
Тошкент Давлат аграр университетида утказилган тадкикотлар асосида мамлакатимизда ун-шудринг касаллигига чидамли булган универсал Парад ва Конкурент типидаги навлар районлаштирилди. Кейинчалик шу Университетда жайдари навларни бошка жойлардан келтирилган навлар билан дурагайлаш оркали Талаба ва Омад деган универсал навлар етиштирилди ва 1998 йилдан бошлаб мамлакатда районлаштирилди.
Мамлакатимизда гетерозисга мулжалланган бодринг селекцияси олиб борилмокда. Узбекистон сабзавот полиз экинлари ва картошкачилик илмий- текшириш институтида тузлашга мулжаллаб, очик ерларда устириш учун Хосидцор деган гетерозис дурагай етиш- тирилган (Плодовитий 147 х Маргеланский 822). Тошкент Давлат аграр университетида ёпик-ерларга экиш учун Навбакор деган гетерозис дурагай етиштириб чикарилди (Ива х Узбекский 740), у партенокарпия кодисасини юзага чикариб, юзи силлик буладиган калта мевалар беради. Мана шу дурагайдан танлаш ва индукциялаш йули билан ёпик ерларга экиш учун Серсув нави яратилиб, 1997 йилдан бошлаб районлаштирилди. Ташкентский 86 ва Куйлюкский 262 навларини айтмаганда, юкорида тилга олиб утилган навларнинг каммаси козиргача районлаштирилган колда сакланиб келмокда. Бундан ташкари, ёпик ерларга экиш учун арилар ёрдамида чангланадиган ва партенохдрпик мевалар берадиган бир канча биринчи авлод дурагайлари районлаштирилган, селекция йули билан К. А. Тимирязев номидаги Москва кишлок хужалик академиясида етиштирилган Манул, Марафон, Сентябрский дурагайлари ва Молдавия сугориладиган дехкончилик ва сабзавотчилик илмий
текшириш институтида яратилган Сюрприз 66 дурагайи шулар
зуумласидандир.
Бодринг селекциясининг асосий йуналишлари бодрингнинг очик ерЛарга экиш учун салатбоп ва консервлашга ярокли нав ва дурагайларини, ёпик ерларга экиш учун эса, салатбоп нав ва дурагайларини яратишдир. Хар бир йуналиш учун биринчи навбатда юкори хосилли, касалликлар хамда зараркунандаларга чидамли булиб, хушхур ва товар сифатлари юкори мева берадиган навларни етиштириб олиш зарур. Янги яратилган нав ва гетерозис дурагайлар хосилдорлиги жихатидан мавжуд нав ва дурагайларга Караганда 20- 30 фоиз устун турадиган булиши керак. Улар гурух иммунитетига эга, яъни икки ва бунлан кура купрок касалликларга бараварига чидамли булиши лозим.
Селекцияда бозор муносабатлари талабларига кура юзага келган шу мухим йуналишлар билан бир каторда очик ерларга экиш учун махсулотини мамлакат ташхарисига чикарса буладиган навларни етиштириш хам катта ахамиятга эга. Махаллий иссик ихлим шароитларига мослашган, иикуллар, корнишонлар ва бошка турлардаги консерваларни тайёрлашга ярайдиган навларни яратиш зарур. Янгилигича истеъмол хилинадиган махсулотни четга чикариш учун транснортда ташишга бардош берадиган навлар булиши керак.
Очих ерларга экиладиган бодринг селекциясининг мухим вазифалари шунингдек: галла ва эртанги сабзавот экинларидан кейин такрорий экин тарикасвда экилганида юкори хосил олишни таъминлаб берадиган тезпишар навларни; махаллий иссик ихлим шароитларига яхши мослашган, курукдикка ва иссикликка чидамли булган навларни; механизмлар ёрдамида парваришлаб, хосилини олдин 1 -2 марта териб олинганидан кейин бир йула йигашга ярокли иалаги калта ва ихчам формаларни яратиш; дурагай уругаар ишлаб чикариш учун кам Даражат талаб киладиган Юкори хосилли гетерозис дурагайларни танлаш хамдир.
Епик ерларга экиладиган бодринг селекциясининг энг мухим йуналишлари йилнинг турли фаслларида ва хар хил турдаги усти ёпик иншоот ерларига экишга яхши мослашган, тез пишарлиги жихатидан хар хил буладиган навларни яратишдир.
Вактинча пана буладиган пленкалар ташга экиш ва иситмасдан у. туриб, парваришлаб бориш учун вегетация даврининг бошидан то Мева хилгунича совукха чидамли булиб, кескин харорат узгаришларига бардош берадиган навлар зарур.
Ёпик ерларга экиладиган бодринг селекциясининг энг мухим иуналиши урFOчи тинда гуллайдиган ёки гуллари орасида эркак гуллари кам михдорда буладиган дурагайларни яратишдир. Шунингдек касалликларга, ургимчак кана ва илдиз нематодаси сингари зараркунандаларга чидамли нав ва дурагайларни; юзи текис булиб, СаРгаймайдиган партенохарпик калта мева берувчи тезпишар нав № 213 ва дурагайларни етишгириб чикариш хдм
ёпик ерларга экиладиган бодринг селекциясининг муким вазифаларидир.
Сслекциясининг дастлабки матсриали ва усул-амаллари. Илдиз чириш ва фузариоз касалликларига чидамли навларни яратищца- Шимиширазу, Асфуцинари, Митани, Бан-бан-хуан-гуа, Анешанский Динь-зо-сн, Тойока Хайва, Окай деган япон ва хитой намуналари ва бошкалар, шунингдек булар асосида етиштирилган, асал арилар ёрдамида чангланадиган иккита донор - Жемчужина ва Зимний навлари яхши дастлабки материал булиб хисобланади. Бу донор-навлар ун- шудринг, зангсимон ва хол-хол AOF касалликларига хдм чидамлидир.
Ун-шудринг ва сохта ун-шудринг касалликларига чидамли бодринг селекцияси учун боп келадиган дастлабки материал жуда катта. Купгина япон навлари (Нацу Фуцинари), хитой навлари (Та-хи-ци, Да-бай-ци, Ди- хуан-гуа, Хей-хань-туй, Бей-жень-хуан-гуа, Лекинский), хинд навлари (Вест индиа гхеркин, Банголоре), америка навлари (Пальметто, ПР-27, Санти, Паломар, Асхлей), рус навлари (Дальневосточний, ВладиВостокский 155, ВИР-60, Конкурент, Грибовский 2, Этюд, ВНИИСОК) ана шу касалликларга карши иммунитетга ЭFадир.
Вируслар сабаб буладиган бодринг мозаикаси касаллигига чидамлилик юзага келтириш учун: Шандуньский, Да-зо-он, Аньшанский, Хиненза деган хитой навлари, Токио-лонг-грин номли япон нави, Окно МР-25,17,20, М-9, Тамрон, Ниагара деб аталувчи америка навлари, Берлиозские деган рус навлари яхшр дастлабки материал булиб хизмат килиши мумкин. Кустовие 112 рус нави, Хинензе хитой нави, Даби ёки Пиклин америка нави, Кукумис чех нави, Виндермур Вондер канада нави бактериозга чидамли булиши билан ажралиб туради. Касалликлар комплексига (ун-шудринг, зангсимон ва хол- хол дог касалликларига) чидамли бодринг нав намуналари бор. AKJUU дан келтирилган Pionear, С-7-63, Limeni (Fj), Голландиядан келтирилган Korovo Steree, Doplux mix, domino mix, HUK шулар жумласидандир. Бутуниттифок; кишлок; хужалик ва сугориладиган сабзавот экинлари илмий-текшириш институтида комплекс касалликлар ва ургимчак канага чидамли бир канча нав ва дурагайлар яратилган.
Тузланадиган бодринг навларини яратишда Боршчеговский, Неженский, Вязниковский, Алтай, Водолей, Зайка, Синтез деган ва бошка рус навлари, Хиндистон ва Еарбий Грузиядан келтирилган навлар, пикуллар ва корнишонлар тайёрлашга боп келадиган навларни етиштиришда эса, голланд ва америка навлари дастлабки материал булиб хизмат килиши мумкин. Транспортда ташишга ярокли навларни яратишда: Дин-зо-си деган хитой нави, ВладиВостокский 155, Алтайский ранний 166, ВИР-60, Ева деган рус навлари, Маркет, Минвайн, Бари Минку номли америка ргавлари дурустгина дастлабки материал була олади. Фабла, Амбри деган голланд навлари, I Засолочний 4142 деган рус нави хамиша деярли тахири йуклиги билан ажралиб туради.
Тезгшшарликни кузда тутувчи селекцияда Мелкие Аныпанские, Хей- Ханьтуй деган хитой навлари, Муромский, Алтайский ранний 161, Астраханский 136, Мелкобугорчатий 29, Изяшчний, Ихар, Электрон деган рус навларидан фойдаланиш максадга мувофикдир.
Кургокчилик ва иссикликка чидамли бодринг селекциясида дастлабки материал тарикасида ишлатиш учун халк селекцияси йули билан етиштирилган жайдари навларни, Донской 175, Астраханский 136 номли рус, украин Галаховский 414, Кримский 7, Азовка, Круглик Рябчик 357/4 деган рус навлари, Индийский боFирний деган хинд навини олиш уринлидир. Галаховский 414, Кримский 7 ва Круглик навлари тунрок шурлигига анчагина чидамли булиб хисобланади.
Механизмлар ёрдамида парваришлаб, хосилини бир марта йигиб олишга ярокли палаги калта ва ихчам навларни яратиш учун, Тошкент Давлат аграр университетининг тадкикотлари курсатиб берганидек Парад, Конкурент, Кустовой, Шчедрий 118, Этюд, Электрон, Грибовский 2, ВНИИСОК, шунингдек Универсалний, Рутем, Пролог деган рус ва украин нав ва дурагайлари яхшигина дастлабки материал булади. Шу максадларда ишлатиш учун Мелкий Курчавий (К-1438) деган ярим маданий хи!Щ нави, Бутуниттифок усимликшунослик институтининг Крим ва Майкоп тажриба станциялари чикарган талайгина навлар, ВНИИСОК Симферополь сабзавот тажриба станцияларида етиштирилган Краснохарский, Донский номли навлар, Молдавия сугориладиган дехкончилик ва сабзавотчилик илмий- текшириш институтида яратилган навлар дуруст дастлабки материал булади деган маълумотлар хам бор.
Очик ва ёпик ерларга мулжалланган гетерозис дурагайларини олиш учун Посредник 97, Плодовитий 147, Урожайний 37, Нацу Фицинари навларидан, шунингдек урFOчи тиида гуллайдиган бошка нав ва дурагайлардан фойдаланиш керак.
Ёпик ерларга мулжалланган навларни олиш учун куйидагилар Дастлабки материал була олади: партенохарпик навларни етиштиришда - Телеграф, Китайские ползучие (узун мевали), Датские горчичние (уртача узун мевали), Японские 571 (калта мевали) деган партенохарпик навлар, Эрнцин деган хитой нави, Нагаоко, Халф грин, \арк грин ва Токио во деган япон навлари.
Кескин харорат узгаришларига чидамли ва вегетациянинг дастлабки Даврида совукка нисбатан бардошли булиб, иситилмайдиган иншоотларда етиштириб боришга ярокли навларни яратишда дастлабки материал 'гарикасида Аншанский, Эрнцин, Лапшин деган хитой навлари, Далневосточний 27, ВладиВостокский 55, Каскад, Миг, Кунгурский, Ржевский ва бошка рус навларидан фойдаланиш зарур.
Бодрингнинг ёпик ерларга экишга лаёкатли, бошка белги ва хоссаларга эга булган навлари ва дурагайларини яратиш учун К. А. Тимирязев номидаги Москва кишлок хужалик академияси Бутуниттифок сабзавот хужалиги илмий-текшириш института Украина сабзавотчилик ва полизчилик илмий- текшириш института Молдавия сугориладиган дехкончилик ва сабзавотчилик илмаа- текшириш институти томонидан етиштириб чикарилган намуналар орасида купгина дастлабки материал бор.
Бодринг селекциясининг усул-амаллари, яъни методлари селекция ишининг йуналишига караб хар хил булади. Жайдари навларни яхшилашда аввал яримлар усулидан фойдаланиб утказиладиган оилавий танлаш методлари, сунгра яхшиловчи ялпи танлаш метода кулланилади. Дастлабки популяцияларни яратишда полиплоидия, сунъий мутагенез, тукцмалар култураси, яъни уларни сунъий озик, мухитларида устириш, ген инженерияси методларини кулланищ мумкин. Бодрингнинг тетраплоид хилари кцркинчи йилларда АКШ ва Германияда, эллигинчи йилларда эса, собик СССР да ундирилган уруFларига 0,05% ли колхицин эритмаси билан 48-72 соат давомида ишлов бериш йули билан олинган эди. Эллигинчи- олтмишинчи йилларда жонлантирадиган тегишли нурлар ва кимёвий моддаларни таъсир эттириш йули билан жахоннинг бир кднча мамлакатлари ва собик; СССР да бодринг мутантлари олинди. Тукималар культураси методи амалий селекция сокасида эндигина кулланиб келмокда.
Бодринг устида иш олиб борилганида селекциянинг асосий методи дурагайлашдир. Бу методда аввал янги нав модели тузилиб, дастлабки материал яратилади ва танлаб олинади, ота-она формалари, чатиштириш системаси ва танлаш методлари белгилаб олинади. Бодринг селекцияси жараёни бир неча боскичларни уз ичига олади: коллекцион кучатхона ва дурагай кучатхонасида; селекция кучатхоналари; контрол кучатхонада нав синаш ва дастлабки нав синаш ишлари; конкурс синови. Селекция кучатхонасини икки хил шароитда: иккийчи авлоддан бошлаб пленкали иситмайдиган иссикхоналарнинг сунъий инфекцион шароитида, туртинчи авлоддан бошлаб эса, табиий шароитда жойлаштириш уринлидир.
Ота-она жуфтлари уларнинг ирсий белгиларини кар томонлама кисобга олиб туриб танланади, бунда уларнинг ижобий белгилари мумкин кадар купрок булишига акамият берилади. Комбинацион селекция (оддий, уч карра ва боскичма-боскич чатиштириш) ва танловчи селекция (кайталама чатиштириш) методларидан фойдаланиб, кунгилдаги белгиларнинг пайваста булиб, бирга кушилишини, комбинацияланишини таъминлашга каракат килинади.
Чатиштириш ишлари катта хажмда утказилганида яхши натижалар кулга киритилади, чатиштириш кичикрок хажмда утказиладиган булса, ота-она жуфтлари жуда синчиклаб танлаб олинади. Одатда 100 та ва бундан кура купрок комбинациялар устида, гетерозис дурагайлар етиштиришда эса, неча юзлаб комбинациялар устида иш олиб борилади.
Бодрингни чатиштиришда урFOчи ва эркак шоналари олдин пахта билан уралиб, изоляция килиб куйилади. Тумшукчага гулдургони ун эркак гул утказиладиган булса, изоляция кулланилмайди. УрFOчи цюяанинг гул тожисини очилишига бир-икки кун колганида ёрилади ва чанг туширилади. Лекин чанглаш иши гул очилган куни утказиладиган булса, натижаси дурустрок, булади, аммо гул тумшук;чалари очилишидан бир неча соат илгари кам чанг олишга тайёр булиб туради. Чанглаш иши эрталаб соат 9-11 ларда утказилади. Чанг доналари яшаш кобилиянини чангдонларда 3 кун, улардан тукиб олинганида эса 4 соат давомида саклаб туради. Чанг хаво карорати 10°С ва нисбий намлиги 80% булган шароитда саклаб куйиладиида 4-кунга келиб атиги 50 фоизи униб чика оладиган булиб колади.
Бодринг селекциясида танлаш методкарини кулланишнинг акамияни катта. Айни вактда яримлар усули билан якка тартибда танлаш асосий метод булиб хисобланади, бунда хар бир мева урувларининг ярми экилади, иккинчи ярми эса, эктиёт килиб куйилади (резерв тарикасида). Вегетация даврида усимликлар хужалик белгилари буйича бахоланади ва келаси йили резерв уруглардан энг яхшилари экилади.
Селекция жараёнини тезлаштириш учун танлаш экспресс метод билан утказилади. Бунда олдин хар бир оиланинг 10 тадан уруFи Петри косачасига ёки кцпик сепиб куйилади иссикдонага экилади ва уларга бир нечта касаллик юктирилади. Усимликларнинг касалликларга чидамлилиги ва мевасининг таъми (аччикмаслиги) бахоланганидан кейин номаъкул оилалар яроксизга чикарилади. Резервдаги энг яхши оилалар тувак ва иссикхоналарга экилади ва иккинчи марта баколанади.
Билвосита белшлар ва корреляцияларга караб утказиладиган танлаш усулини кенг кулланиш керак. Масалан, мевалар уруF палла баргларига нечошик якинрокда хосил булса, биотип шунча тез пишар булади. УруF паллаларнинг шакли билан мева шакли уртасида кам корреляцион богланиш боу: уруг паллалар чузик,, узунрок булса, мевалар кам узун булади. Усимлик урFOчи гулларни нечогаик куп чикарадиган булса, касалликлар билан шунча купрок зарарланади. Илдиз системаси бакувват буладиган усимликлар илдизи нимжонрок усимликларга Караганда купрок махсулдор ва совукка купрок чидамли булади.
Касалликларга чидамлиликни кузлаб утказиладиган селекцияда дурагай авлод 2-дан то 4-бугингача инфекцион фонли иситилмайдиган теплицаларда (иссикхоналарда) устириб борилади ва кимматли белгилар купрок тупланиб борадиган булиши учун энг яхши Усимликларни узвдан чанглатиш ва жуфт чатиштириш йули билан сУнъий чатиштириш утказиб турилади.
Туртинчи бугиндан бошлаб бир хилдаги оилалар аралашмаси ;Ва айрим оилалар хосилдорлиги ва бошка хужалик белгилари буйича синаб курилади. Туртинчи ёки бешинчи бугиндан бощдаб усимликлар табиий инфекцион дапада устирилади.
Селекция кучатхоналарида тезпишарлик хосилдорлик МеВа тукларининг табиати, гул тутунининг шакли ва бошка белгилар буйича танлаш ишлари олиб борилади.
Бодринг чатиштирилганида бириичи авлодда одатда куйидаги белгиларнинг устун туриши кузатилади: кора туклар ок туклардан мураккаб туклар оддийларидан; йирик думбокчали юза майда думбокчали ва силлик юзадан; кук мева этинингяшил туси ок тусидан; турсимон уруFgон ТурсНЗ уруFдондан; меваларнинг партенокарпик тугилиши одатдагича тугилишидан устун туради ва хоказо.
Тезпишар навлар кечпишар навлар билан, калта палакли навлар узун палакли навлар билан чатиштирилганида биринчи авлодда оралик Холатдаги белгилар намоён булади.
2. Кабачки ва патиссон

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish