Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги



Download 0,95 Mb.
bet64/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

6-жадвал

Экин

ypyF экиш норма
си, кг/га

ypyF хосили, кг/га

Она усимликлар ни экиш схемаси, см

Она усимликларни экиш нормаси, 1 Fа ерга минг дона

Резервни хам хисобга олиб, сахлаб хуйишга керак буладиган она усимликлар сони, минг дона

Биринчи йил экиш майдонинг иккинчи йил экин мадонига нисбати

1 кв. м даги илдизмевалар

ОFиpлиги, кг

Сони, дона










70х35
70х40

41

48-50










Бош карам

0.4

500-700

70х50

36

40-45

1:0,3-0,5
















70х20-35

29

32-35




300-400

70-140










70х40

41-71

50-80

1:5-8







Сабзи

5-

400-500

70x35-40

3

40-45




500-550

700-1000

Лавлаги

1-20

1000-2000

70x25-30

36-41

50-55

1:3-5

600

2194

II китом

2-3

400-700

70x10-15

48-58

65-80

1:4-5

600

6000

Бош пиёз

10-12

300-800

70x40-50

95-140

115-170

1:2-3

55-600

1600

Турп

4-5

600-1400




29-36

40-50

1:1.5-2

555

6600

  • 4, ловлаги учун - 12 ва бошка экинлар учуи - 6, немало к; учун - 8 м ни ташкил этади.

Копларга булган эхтиёжни аниклаш учун уругларнинг умумий OFирлиги уруг билан тулдирилган ва "кулокхарипи чик.ариб”, огзи богланган ста1щарт коп огирлигига булинади. Стандарт коп OFирлиги пастернав учун - 20, укрой учун - 25, помидор учун - 35, коюк учун

  • 40, ковун, кабачки, сабзи, петрушка, салат учун - 45, ШолFOм учун

  • 80, дуккаклилар учун - 70 ва бошка экинлар учун - 50 кг ни ташкил этади.

1 куб. м. хажмдаги сабзавот уругаарининг OFирлиги хар хил (7- жадвал). Петрушка, сельдер ва карамдошлар оиласига мансуб усимликларнинг уругаари хаммадан OFир булади.

  1. жадвал

Тахнинг баландлиги, ypyF солинган битта копнинг OFирлиги ва 1 куб. м. урутнинг OFирлиги

Экин

Коп тахларининг баландлиги, каторлар сони

—КУЛOFИHИ чикариб” OFЗИ богланган битта уруплик коп OFИрЛИГИ, кг

1 куб.м
уруг' огирлиги, кг




Тарвуз

6

50

1

285-503

Бакдажол

6

50

2

-

Цуккаклар Брюква, турп,

6

70

1

-

редиска

6

50

2

500-750

Шовул

6

50

2

500-750

Нухат, ловия

8

70

1

350-855

Ковун, кабачки

6

45

2

400-500

Карам

6

50

2

700-725

Писз

6

50

2

500-540

Сабзд

6

45

2

390-445

Бодринг

6

50

2

475-550

Калампир

6

50

2

-

Пастернав

6

20

1

-

Петрушка

6

45

2

510-800

I Полном,

6

60

2

650-800




турнепс













Салаг

6

45

2

334-500

Ловлаги

12

25

1

150-210

Сельдер

4

50

2

450-535

Помидор

6

35

2

200-350

Ковок

6

40

2

400-450

Укроп

6

25

1

313-320

Исмалок

6

50

1

430-500

III кисм. АЙРИМ ЭКИНЛАР СЕЛЕКЦИЯСИ,
ypyFШУНocлиги ва ypyF4annTH

8 боб. ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ
Полиз экинлари цовокдошлар (Cucurbitaceae Luss) деган ботаник оилага киради, бу оила ёпиц уруыи усимликларнинг жуда йирик бир оиласи булиб, 103 та туркум ва 1100 дан кура купроц, турларни уз ичига олади. Бу усимликларнинг купчилиги тропик ва субтрогшк мамлакатларда тарцалган, ерга ёйилиб ёки палак ёзиб усувчи бир йиллик усимлик булиб хисобланади.
Полиз экинларидан бизда цовун, тарвуз, йирик мевали ва мускат крюц экилади. Уларнинг характерли белгилари цуйидагилардир: жингалаклари булади, гуллари айрим жинсли, хашаротлар ёрдамида чангланади (энтомофил), узоц; турмайди (эркак гули бир кун яшайди, эрталаб очилиб, кечкурун ёпилади). Меваси ковок мева, уругаари эндоспермсиз, йирик муртакли ва иккита ясси урушаллали бзшади. Крвоцдошлар иссицлик ва кургоцчиликка чидамли, ёрзтеевар цисца кун усимликлари бзошб, Тупроц унумдорлигига унча талабчан эмас.

  1. Ковун

Ботаник таснифи, морфологик ва биологик хусусиятлари. Ковун 40 дан ортиц турларни уз ичига оладиган Cucumis L. туркумига киради, шу турлар орасида фацат цовун билан бодринг турлари маданий усимликлар булиб хдеобланади.
Хрзир полизцор олимларнинг кзшчилиги А.И.Филов (1960, 1969)
томонидан ишлаб чицилган тасниф, яъни классификациям амал цилади, шу классификациям мувофиц цовунларнинг хаммаси еттита кенжа турни уз ичига оладиган Cucumis melo Adans. деган битта турга бирлаштирилади, ута кенжа турларнинг учтаси (урта осиё - ssp. rigidus (Pang.) Fil., кичик осиё - ssp. orientale Sageret, Оврупо - ssp. europaeus Fil цовунлари) маданий, учтаси (илонсимон цовун - ssp. flexuosus L., хитой цовуни - ssp. Chihensis Pang, ва хушбуй ёки *идли ковун - ssp. Subspantaneus Fil.) ярим маданий ва биттаси (далада бегона ут тарикасида усадиган ssp. agrestis Naud номли ковун) ёввойидир.
Маданий ковун кенжа турларини А. И. Филов тур-хиларга ёки экотипларга ажратади Урта осиё кенжа тури меваларида кднд моддалари х,аммадан куп oynnuin билан ажралиб туради. Палаги узун, каттик туклар билан копланган, думалок-киррали шаклда булиб, буйи 2,5-3 м га боради, TypTHHnn тартибгача борадиган ён новдалар чикаради. Барглари уйилмаган, узун бандли, ён барглари йук тукли, думалок; ёки буйраксимон. Меваси ковок мева булиб, ypyF турадиган бушлиги бор, одатда 3 та, гоко 4 та буЬгадиган плаценталари уругаари билан бирга шу 6yuLTHFHra жо булади. Меваларининг канчалик тез етилиши, шакли ва катта-кичиклиги, этининг табиатига караб бу кенжа тур бешта тур-хилга булинади (32-расм).

32-расм. Урта Осиё ковунларининг тур-хилари: 1 - хандалаклар (Самарканд


сарик хандалаги); 2 - эти юмшок ёзги ковун (Бухдрка 944 нави); 3 - эти
каттик ёзги ковун (Амири нави); 4 - кишки зард ковун (Кук гулоби нави); 5 -
Кузги зард ковун (Куйбош 476 нави)
Хандалаклар - var. chandalak (Pang.) Greb - вегетация даври 55- ТО кун. Мевалари майда (0,5-2 кг), думалок ёки ясси тортган, суст сегментланган nycTH жуда сийрак т)(рли булиб, юмшок. Эти серсув, таркибвдаги канд моддалари уртат микдорда (6-8%), xynioyft. YpyF турадиган 6ynuiHFH катта, плаценталари сернам.
Эти юмшок, ёзги ковунлар - var. bucharica (Pang) Fil. - вегетация даври 75­90 кун. Мевалари думалок ёки тухумсимон шаклда, уртача катталикда ва йирик. Пусти сийрак тур билан копланган, юмшок.
I Эти жуда майин, хушбуй, таркибидаги канд моддалари бир мунча ‘ КупрОк (8­12%). Плаценталари сернам.
Эти цаттиц ёзги цовуняар - var. aestivolis Fil. - вегетация даври 90-110 кун. Мевалари чузинчок, шаклда, хар хил катталикда булади. Пусти каттик халин тур билан копланган. Эти харсиллайди, хиди gyx, таркибида анчагина (8-18%) капд моддалари булади. Плаценталари курук.
Кузги цовуняар - var. autumnalis Fil. - мевалари одатда Tjoia етилмасдан туриб узилади. Вегетация даври 110-120 кун. Мевалари уртача катталикда ва йирик тухумсимон шаклда, ярмигача ёки хамма томони Typ билан копланган булаДи. Пусти каттик. Меваси энди узилган махалда эти каттиккина, харсиллайдиган булади, саклаб куйиладиида анча серсув булиб колади, таркибидаги канд моддалари 9-11%, саклаб к)уйиш ва транспортда ташишга яхши чидайди.
Кишки цовуняар - var. hibernus Fil. - кишда саклаб кyйилгaнидa батамом етилиб олади. Мевалари йирик цилицдрсимон шаклда, пусти каттик Typn сийрак. Меваси узиб олинган махалда эти каттик шираси кам, саклаб кууйилганида анча серсув ва ширин булиб колади. YpyF турадиган 6yuniHFH катта эмас, плаценталари курук. Саклаб куйиш ва транспортда ташишга жуда яхши чидайди. Урта осиё кенжа тури Узбекистан ва Марказий Осиёдаги барча ковунчилик ;учокхарида куп экилади.
Кичик осиё кенжа тури - маданийлиги жихатидан олганда урта осиё кенжа туридан кейин иккинчи ypHHfla туради. Меваларида канд моддаларининг микдори 10-12% га боради. Булар заифрок булиб усадиган усимликлар 6ynn6, поялари ингичка-ингичка, нозик туклар билан копланган, барглари салгина уйилган, уртат катталикда, бандлари бир мунча калта. Мевалари думалок ёки тухумсимон, мева бандининг якинида ^nH^a усимтаси булади. Эти каттик аммо серсув. YpyF бушлиги урзчли плаценталар билан тзлиб туради.
Бу кенжа тур учта тур-хилга булинади: ёзги кассабилар (var. zhukowskii (Pang.) Fil.), Кузги кассабилар (var. hasanbey (Pang)Fil), гурваклар (var. gurbek Fil). Гурваклар тур-хили Узбекистонда Хоразм вилояни ва Крракалпотстон Республикасида Куп экилади.
Оврупо кенжа тури - барглари зшилган, йирик эмас, баргларининг бандлари калта, аксари ётик холда бзулади. Мевалари катта-кичиклиги ва шакли жихатидан жуда хам хар хил. Эти камсув, етилганида ; Каттик- юмшокдиги картошкадек буппб колади, таркибидаги канд моддалари Куп эмас (4,5-8%).
Бу кенжа тур бешта тур-хилни уз ичига олади: тезпишар рус Ковунлари, ёзги ковунлар, кишки ковунлар, канталупалар ва америка Ковунлари. Узбекистонда бу кенжа тур экилмайди.
Гуллаши ва мева тугишининг биологияси. Ковун бир уйли усимликдир. Бизнинг тадкикотларимиз курсатиб берганидек урта °9Иё кенжа турига мансуб ковун навларида 5 хил гул булади:
функционал эркак ва чин эркак гуллар, функционал урFOчи ва чин урFOчи гуллар, гермафродит гуллар. Жинсий жихатдан олганда ковунлар нолигам усимликдир. Чин эркак гуллари билан функционал эркак гуллари - 8 гулдан иборат ценоз тунгуллар хосил килади, камма тартибдаги пояларда пайдо булади; функционал урFOчи ва чин урFOчи билан икки жинсли, яъни гермафродит гуллари якка- якка булиб, иккинчи ва учинчи тартиб пояларида туFилади. Чин эркак гуллар билан функционал эркак гуллар 80-150 та, чин урFOчи гуллар ва функционал урFOчи гуллар 80-150 та, икки жинсли гуллар - бундан 7 баравар кам булади.
Гул тожи кушилиб усган бешта гул баргидан иборат, косачаси кушилиб кетган, рангти сарик. Чангчиси бешта (буларнинг биттаси эркин туради, турттаси иккита-иккитадан булиб, бир-бирига кушилиб кетган). Чангдонлари ковузлоксимон букилган, чанг зарралари учбурчак-думалок шаклда, ёпишкок.
Биздаги матхлумотларга кура, чанг зарраларинииг диаметри 55-58 мм келади. УруFчиси калта булиб, йуFOн тортган, уч, баъзан турт- беш булакли. Тумшукчаси уч куракли, Тугунчаси пастки, уч, гокида турт, беш булакли.
Ковунда гулнинг ривожланиб бориш муддати 25-30 кунни ташкил этади. Олдин эркак гуллари, кейин мева тугадиган гуллари очилади. Гуллар ковун николлари пайдо булганидан кейин хисоблаганда навгшнг тезпишарлиги ва хароратга караб 30-60-куни очила бошлайди. Гуллаш бош поя ёки ён шокларнинг барг култикхарида жойлашган гулларнинг очилишидан бошланади ва мевалари етилгунича давом этиб боради.
Кузатувларимизга Караганда, урта осиё кенжа турига мансуб ковун навларида эркак гуллар усимлик николлари пайдо булганидан бошлаб хисоблаганда 38-40 кундан кейин, мева тугадиган гуллар эса, 57-60 кундан кейин очила бошлайди. Шундан 16-20 кундан кейин ковун ёппасига гулга киради ва бу давр 10-12 кун давом этади. Ковун гуллари асосан асал ар ил ар, шунингдек сарик ари ва ковок арил ар хамда чумолилар ёрдамида чангланади. Гуларнинг уч хил чангланиши кузатилади: ксеногамия, гейтеногамия ва мажбурий автогамия. Икки жинсли гулларнинг чангдонлари тумшукчанинг ташки томонидан очилади ва уз гулини чанглантира олмайди. Иккинчи тартиб ён шоклар, шунингдек биринчи тартиб новдалари ва бош поянинг учларидаги гулларда чанг зарралари купинча етилмай колади.
Чангланиш учун энг кулай харорат эрталаб 19-20 ва кундузи 22- 25°С ни, нисбий наво намлиги 40-45% ни ташкил этади.
Усимликда туFиладиган меваларнинг сони экиннинг парвариш шароитларига бовлик. Мева тугадиган ва чангланган гулларнинг купчилиги одатда тукилиб кетади ва усимлик Тупида кам микдорда мева колади. Бизнинг маълумотларимизга кура, Узбекистон шароитларида мева тугадиган гуллардан (бундай гуллар усимлик тунида одатда 13-20 дона булади) атиги 37-42 фоизида Тугунча хосил булади ва факат 16-23 фоиз мева сакланиб колади. Дастлабки мевалар тугилганидан кейин 40-50 кун утганидан сунг етилади. Мевалар дастлабки икки хафта давомида хаммадан зур бериб усиб боради. Тезпишар ковун навларида мевалар шаклланиб борадиган давр етилиш давридан кура икки баравар, урта пишар навларда бирмунча узокрок давом этади, кеч пишар навларда эса, аксинча, етилиш давридан кура кдсхарок булади.
Усимликда мевалар нечоклик куп булса, уларнинг paco шаклланиб, етилиши шунча узокрок давом этиб боради. Шу муносабат билан етилган меваларни вактида узиш колганларининг яхширок озикланиб, сувга яхши кониб боришини таъминлайди. Кеч пишар ковунларнинг меваси узилганидан кейин саклаб куйиладиида шираси ортиб боради. Бирок бу ходиса мевалар вактидан илгари узилганида эмас, балки уларнинг таркибида пластик моддалар етарлича тупланиб олганидан кейин руй беради.
Ковун урупиупослиги. Узбекистонда экиладиган ковун навларида, биздаги маълумотларга Караганда, бир дона мевада 450-700 дона ва бир Туп усимликда 1350-2250 дона нормал ypyF хосил булади. Бундан ташкари, 3-6 фоиз микдорда етилмай колган уруFлар хам булади. Плаценталар уруклари билан бирга ypyF бушлигининг ички кисмида туради. Улар ковун этининг паренхимаси билан кушилиб кетмаган ва томирлар тури билан унга бокланган булади.
Ковун уруFининг пусти уч каватдан: булутсимон тукима, терисимон хужайралар ва ички каватдан ташкил топган. Ташки каватининг пардаси булмайди. Худди бошка полиз экинларининг уруклари сингари, ковун уруклари хам, эндокарпий (бир каватли шилимшик халтачалар)га жо булган, Э1щокарпий факат мевада сакланиб туради ва урукларга Хаво утиб, уларнинг униб колишига йул куймайди. Уруклар куриганида эндокарпий емирилиб кетади.
Барча ковун навларининг уруклари хажмий шаклига кура ясси- Наварик юзасининг табиатига кура силлик, ингичка гардишли булади. Бирок, улар катта-кичиклиги ва OFирлиги, шакли, ранг-туси жихатидан бир-биридан фарк килади.
Ковун уруклари катта-кичиклиги жихатидан йирик (12 мм дан ортик), уртача (9-12 мм) ва майда (9 мм дан кам) урукларга булинади. Уларнинг кенглиги (эни) 4-5 мм ва калинлиги 1,6-2 мм келади, шаклининг индекси: 2,1­2,2. 1000 дона урув OFирлиги уртача 30-50 г, хажмий овирлиги 0,95 г/куб.см. 1 кг да 28-30 минг дона уруF булади. 1 тонна ypyF 2,23 куб.м хажмни эгаллайди.
Урутларнинг ранги ок, малларанг, сарик, жигарранг. Шакли - кенг тухумсимон, тор тухумсимон, учи уткирлашган тухумсимон, олмасимон, наштарсимон (33-расм).
Урувлар усимликда етилиб борганида ёки мевалар димлаб Куп илиб, сунъий равишда етилтирилганида урукларнинг овирлиги ортиб, таркибидаги курук моддалар, ёклар ва оксил микдори купайиб расм. Ковун урувларк катта-кичиклиги ва шакли: 1 - майда; 2 - уртача;

  1. - йирик урувлар; 4 - олмасимон; 5 - чузих тухумсимон; 6 - кенг тухумсимон; 7 - наштарсимон урувлар.

боради, нам эса камайиб, урувларнинг сув ютиш хусусияни пасаяди. Расо етилган уовун урукггарида 30-40 фоиз микдорда сув булади. Мана шу вактда мевалардан урувларини ажратиб олиш керак.
Ковун урувларининг ривожланишида хам, худди бошда полиз экинлари урувларнинг ривожланишида булгани каби, учта давр були- шини аникладик: шаклланиб олиш, тулишиш ва етилиш даврларини ажратдик. Бу даврлардан хар бирининг узига хос хусусиятлари ва бир кднча уз белгилари бор.
Урув палла чангланган пайтдан бошланиб, 10-15 кун давом этадиган шаклланиб олиш даврида муртак яъни эмбрион усиб, анча катталашади ва урувлар узига хос шаклни олади, консистенцияси ликдлдоксимон-суюк булади. Бу даврда урувларнинг намлиги 85-92 фоиз, унувчанлиги нулга тенг булади, 1000 донасининг овирлиги 8 г келади.
Шаклланиб олиш давр идан кейин бошланиб, 10 кун давом этадиган тулишиш даврида урувларда курук моддалар зур бериб тупланиб боради. Бу давр икки боскичда утади: сут ва хамирланиш босдичлари. Урувларнинг эни ва калинлиги энг куп даражага етади, эмбрион тукималари тула-тукис шаклланиб олади ва эмбрион ypyF пардасини тулдириб туради. Уруыарнинг шакли ва рангти бир мунча узгаради. Шу даврнинг охирларига келиб уругаар намлиги 72 фоиз, унувчанлиги
12- 14 фоиз булади, 1000 донасининг OFирлиги 15-18 г келади.
Етилиш даврида уругаарда мураккаб биокимёвий узгаришлар булиб утади. Улар уз навига хос булган шакл ва тусга киради. Бу давр икки боскичга: мумсимон етуклик ва биологик етуклик боскичларига булинади. Мумсимон етуклик боскичи 10-15 кун давом этади. Шу боскучнинг охирларига келганда уругаарнинг намлиги 70-85 фоиз, унувчанлиги 75-84 фоиз булиб к;олади, 1000 дона уруF OFирлиги эса 50-60 г келади. Шу боскичнинг охирига келиб еваларни узишга киришиш мумкин, лекин уларни дали сунъий навишда душимча етилтириб олиш керак булади. Биологик етуклик боскичи 15-20 кун давом этади. Бу босдичнинг охирларига келиб, дуруд моддаларнинг тупланиб бориши тугалланади ва бу моддалар микдори 86-88 фоизга бориб долади, уругаар унувчанлиги энг куп даража (90-98%) га етади ва 1000 дона уруF OFирлиги 63-64 г келадиган булади.
Ковун мевалари ва уругаари ривожланишининг дастлабки босдичларида бу органлар таркибидаги данд моддалари бир хил микдорда булади, ривожланишнинг кейинги босдичларида меваларнинг этида улар дупайиб, уругаарда эса, камайиб боради. Уругаар етилиб борган сайин улардаги дуруд моддалар микдори ортиб боради, лекин бу моддаларнинг тупланиб бориши уларнинг микдори 60-68 % га етганида тухтайди.
Уругаарнинг ривожланиши меваларнинг усиб, етилиб бориши билан маддам богланган. Уругаарнинг унувчанлиги меваларнинг физиологик етуклик даврига келиб энг куп даражага етади. Мева этининг одатдаги, яъни нормал ранги уругаарнинг етилганини курсатадиган мезон булиб дам хисобланади. Техник етуклик даврида узиб олинадиган кеч пишар довун навларидагина уруFлар мева физиологик етуклик даврига кирмасидан илгари етилиб до л ад и. Уругаарнинг экинбоплик ва хосилдорлик сифатлари эса, уларнинг нечошик етилганига боглид булади. Етилмай долган уругаар яхши униб чиддан таддирда дам, усиб бориш энергияси ва хосилдорлик сифатлари жидатидан етук уругаардан ордада туради. Мевалар 10- 12 кун димланиб, душимча равишда етилтирилганидан кейингина бундай уругаар одатдагича усиш энергиясига эга булиб долади-ю, лекин хосилдорлик сифатлари жидатидан улар етук уругаар даражасига, барибир, ета олмайди. Тез пишар довун навларининг 40 дунлик меваларидан, кеч пишар довун навларининг эса, 50 кунлик меваларидан олинган уругаар энг ядши курсаткичларга эга булади. Меваларнинг дод усимликда туриб, дод димлаб дуйилган пайтда етилиб, )пгиб кетганлиги уругаарнинг хосилдорлик сифатлари пасайиб кетишига, баъзан эса уларнинг мева ичида униб, кук уруF палла баргчалари чикариб дуйишига олиб келади.
Бизнинг таддидотларимиз курсатиб берганидек полиз экинларининг мевалари узиб олиниб, димлаб дуйилганида дам, усимликда етилиб борганида дам, уругаарда бир хилдаги етилиш жараёнлари булиб утади. Мева тугилган пайтдан то бир мунча етилганини курсатадиган тайинли белгилари пайдо булгунича орадан 40 кун, мева батамом етилиб олгунича яна 20 кун утади. 20-30 кунлик мевалар 20 кун Давомида ва 40-50 кунлик мевалар 10 кун давомида сунъий равишда етилтириб дуйилганида дуруд моддалари, одсиллари, линидлари энг КУП миддорга етади, булардан чидадиган уругаар дам купаяди ва , Уругаарнинг экинбоплик сифатлари анча яхши булади.
Полиз экинлари уругаари ривожланиш даврларининг кднча давом этиши, уругаарда турли моддаларнинг ханча тупланиб борищи уларнинг экинбоплик ва хосилдорлик сифатлари тури ва навига хос хусусиятларигагина ботих булиб холмай, балки уруклик экинларни етиштириш шароитлари, Тупрок ва икдим шароитларига хамда улар экин уругаарининг сифатларига хам бопликдир. Кулан об-хаво ва Тупрок шароитлари, уругаих экинлар агротехникасининг Юкори даражада булиши бир мунча йирик ва анча хаётчан уругаар олишга имкон беради.
Узбекистан сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий текшириш институтида утказилган тадкикотлар (Р. С. Рахимова, Т. Г. Муминов, 1979, С. Кучхоров, 1985) хурсатиб берганидек ховун уругаари битта мевасининг узида бир хил булмайди. Ковуц мевасининг урта кисми ва асосидан олинган уругаар мутлах OFирлиги, унувчанлиги, униб чихиб, усиб бориш энергияси, таркибидаги захдра моддалар, жумладан ёглар, микдори жихатидан меванинг учхи кисмидан олинган уругаардан анча устун туради. Биринчи ва иккинчи тартибдаги ён новдаларда битган иккинчи терим, яъни иккинчи сафарда узилган меваларнинг уругаари яхши сифатли булади. Уругаик экинларни эрта муддатларда экиб, вактида сугориб туриш, уларга бериладиган уFитларни фосфор купрок тушадиган килиб туври ишлатиш, уругаарни меваларнинг энг яхшиларидан ажратиб олиш ховун уругаарининг экинбоплик ва хосилдорлик сифатларини яхшилайди.
Уша институтнинг маълумотларига кура, тур ичида бойитувчи чатиштириш усуллари кулланилганида, шунингдек уругаи экинлар уз нави учун кулай булган шароитларда парвариш килиб, етиштирилганида уругаарнинг экинбоплик ва хосилдорлик сифатлари яхшиланади.
Ковун ва бошка полиз экинларининг уругаари уз унувчанлигини 6-7 йил ва бундан кура узокрок вакт мобайнида сахдаб тура олади. Бирок, Юкори экинбоплик сифатларини ховун уругаари 18 ой сакдайди, лекин бир йил сахлаб куйилган уругаар хаммадан хуп хосил беради ва бунда меваларнинг сифати хам юкори булиб чикади. Уругаарнинг сакданиш муддати узайган сайин таркибидаги оксил камайиб, нам ютиш суръатлари сусаяди, буртиш даври чузилади, уругаарнинг экинбоплик сифатлари ёмонлашади. Уругаар 5­6 йил саклаб куйиладиган булса, тула кимматли хосил бера олмайди.
Уругаарнинг нечогаик узок сакдана олиши уларнинг намлиги ва кандай шароитларда турганига бои лик. Саклашга куйилган ховун ва бошка полиз экинларининг уругаарида намлик 7 % ва бундан кура камрок, омбор хавосининг нисбий намлиги 30-40 % ва харорати 0 дан - 2°С гача булиши керак. Хароратнинг Юкори булиши уругаарга Юкори хаво намлигидан кура камрок салбий таъсир утказади, чунки хаво намлиги Юкори булганида уруыарнинг намлиги хам ортиб боради.Чунончи, ХОВО нисбий намлиги 40 % дан 80 % га хахар ортганида ууларнинг намлиги 6,2-7,3 % дан 12,4-15,2% гача ортади. Б у царса нафас олиш ва гидрофил жараёнларнинг кучайишига олиб келади, натижада уругаарнинг хаётчанлиги пасаяди. Шунинг учун уругаарни полиэтилен сирилган хопчаларда ва хово кирмайдиган герметик идишларда саклаш яхши натижалар беради. Огси махкам бекиладиган шиша идишларда полиз экинларининг уругаари унувчанлигини 18-20 йил давомида юкори даражада саклаб туради.
Селекциясининг ютухлари ва йцтаалишлари. Марказий Осиё ковуннинг урта осиё кенжа тури етишиб чикдан энг кадимги маркази булиб хисобланади. Бу ердаги сугориладиган деххончилик шароитларида Халк селекцияси натижасида нихоятда хилма-хил маданий формалар яратилганки, булар юкори даражада махсулдор булгани холда узининг ширин-шахарлиги ва бошка кимматли хоссаларга эгалиги билан ажралиб туради. Полизларда халк селекцияси йули билан етипггирилган 180 тадан зиёдрок навлар хозир хам учрайди.
Узбекистонда полиз экинларининг илмий селекциясини Бутунииттифок усимликшунослик институтининг Урта Осиё тажриба станциясида йигирманчи йилларда профессор К. И. Пангало ва шоFирдлари (М. К. Гольдгаузен, Д. Н. Дудко ва бошкалар) бошлаб берган. Улар жайдари навларни селекция йули билан яхшилаш методикасини ишлаб чикдилар ва 1949 йилгача 20 дан ортик, навларни етиштириб, районлаштирдилар. Шу навлардан хозир Бухарка 944, Асати 380, Аравакаш 1219, Умрбокц 3748, Кррапучок 3744, Кук гулоби, Шахарпалак 2580 навлари райшшаштирилганигаа холиб келмокда.
Янги ташкил этилган Узбкистон сабзавот-картошка тажриба станцияси (хозирги Узбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий- текшириш института) да 1933 йили В. Ф. Бел-Кузнецова ва бир мунча кейинрок П. Н. Дудко ковун устида селекция ишлари олиб борипп'уи бошладилар. 1943 йилгача улар 8 та навни селекция йули билан етиштириб, районлаштирдилар, шу навлардан Хдндалак-кукча 14, Шахарпалак 554, Кукча 588, Кушбош 476 навлари районлаштирилган холида хозиргача сакланиб колган.
Олтмишинчи-етмишинчи йилларда ковунчилик учокларида селекция иши бошланди. Узбекистан сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий текшириш институтининг Андижон, Самарканд, Бухоро ва Хоразм таянч пунктларида яна жайдари навлар коллек- Циясини йигишга киришилди. С. Кучкоров рахбарлиги остида шу навларнинг энг яхшилари устида кушимча селекция ишлари олиб борилди. А. Харимов бошчилигида халк селекционерларининг ишлари жонлантирилди. Ажратиб оланган 10 та жайдари ва селекция йули билан етиштирилган 3 та янги нав Давлат текширувига топширилди. Р- А. Раникужаева томонидан гетерозисдан фойдаланиш устида тадкикотлар олиб борилди.
Жайдари навларни яхшилашга асосланган селекция тажрибаси танлаш йули билан усимликларнинг касалликларга каушилигини сезиларли даражада ошириб булмаслигини курсатиб берди. Узбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-текширищ институтида 1973 йилдан бошлаб дурагайлаш йули билан ковунларни чидамли килишга карашилган селекция ишлари бошланди (А. С Шчукина, Р. А. Рахимов, С. Акбаров). 1990 йилдан 1997 йилгача Зарчопон гетерозис дурагайи ва Олтинтепа, Лаззатли, Туёна, Олтин водий навлари, йирик мевали Ичикизил, Ок, УPУF 1157, Куйбош 47 ва Шахарпалак 554 навларининг аналоглари районлаштирилди, булар барча морфологик ва хужалик-биологик белгиларини узларининг
районлаштирилган она навларидан, унсимон шудринг касаллигига 100 фоиз ва фузариоз сулиш касаллигига 80-90 фоиз чидамлиликни ота усимлик тарикасида донорлик килган кинд нави Кутанадан олган эди.
Пленка остида етиштириш учун 1997 йилдан бошлаб Рокдт деган тез ггишар ковун нави районлаштирилди (Р. А. Еаникужаева, В. И. Зуев, М. У. Халимова).
Узбекистан Республикасида х.озир 32 та нав ва битта гетерозис дурагай районлаштирилган. Буларнинг 8 таси жайдари, колганлари селекция йули билан етиштирилган навлардир.
Ковун усгида мамлакатимизда олиб бориладиган селекция ишининг устувор йуналиши аждодларимиздан бизга мерос булиб колган жуда кимматли турли-туман навларни саклаб колиш ва мумкин кадар туларок, килиб келгуси авлодларга етказиб беришдир.
Ковун селекциясининг энг мухим вазифаси касалликлар ва зараркунандаларга чидамли булган, ширин ва хушбуй мева берадиган юкори уосилли навларни етиштиришдир. Янги нав ва дурагайлар хосилдорлиги жихатидан хозир мавжуд булганларига Караганда камида 25-30 фоиз устун турадиган булиши керак. Меваларининг таркибвдаги к;анд, курук, моддалар, витаминлар микдори купрок,, этининг юмшок- каттикдиги маромига келтирилган булмови лозим ва хоказо.
Касалликлар ва зараркунандалар узларининг купайиши учун шароитлар кулай келган йилларда к;овун хосилини 30-50 фоиз ва бундан кура купрок, камайтириб юборади. Касалликлар ва зараркунандаларга карши курашнинг энг самарали усули шуларга чидамли навлардан фойдаланишдир. Шу муносабат билан ковун устидаги селекция ишининг энг муким йуналиши иммунитетни кучайтиришга карашилган селекция, яъни ковун навларида замбуругаи ва бактериал касалликларга, биринчи галда фузариоз ва ун- шудринг касаллигига чидамлилик юзага келтиришдир. Гурух, иммунитетга эга, яъни бир йула икки ва бундан кура купрок касалликка чидамли булган навларни етиштириш хаммадан кура купрок максадга мувофик булиб хисобланади.
Лалмикор ерларга экиб, ундирса буладиган, кургокчиликка чидамли ковун навларини етиштириб чикариш нихоятда мухим.
Козирги мавжуд навлардан кура анча тез пишадиган навларни тиштириб чикаришнинг ахдмияни хам катта. Тез пишар навлар «та махсулот берадиган булиши билангина холмай, балки бутун хосилини жуда хисха муддат давомида етиштириб чикарадиган, жуда щирин ва транспортда ташишга чидамли мева берадиган булиши хам керак.
Крвун селекциясининг яна бир мухим йуналиши транспортда ташишга яхши чидайдиган урта нишар навларни ва узок саклашга ярокли булиб, саклаб куйиш жараёнида серсув, ширин ва хушбуй булиб холадиган тез пишар навларни етиштириб чикаришдир.
Мухим булиб турган вазифаларнинг бири палаклари калта ва Fуж булиб усиб, экин парвариши ва хосилини йигиб олиш ишларини механизациялашга ва майдон бирлигига купрок микдордаги усимликларни жойлаштириш йули билан хосилдорликни оширишга имкон берадиган навларни етиштиришдир.
Крвунни гетерозисга караша селекция килиш амалий жихатдан катта диххатга сазовардир. Махаллий шароитларга яхши мослашган, аммо келиб чикиши, тезпишарлиги ва морфологик белгилари жихатидан хар хил ота-она усимликларни, айнихса она усимлик сифатида олинган каттик этли ёзги ёки Кузги навларни ота усимлик сифатидаги ёзги каттик этли навлар билан чатиштиришда гетерозиснши самараси хаммадан куп намоён булиши аннкданган.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish