Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги


Селекциясининг дастлабки материали ва методлари



Download 0,95 Mb.
bet65/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Селекциясининг дастлабки материали ва методлари. Ковун селекцияси учун мулжалланган дастлабки материални урганиш ва танлаб олишда 3,7 мингдан ортикрок намуналарни узига жам килган Бутунроссия усимликшунослик илмий-текшириш институти, шунингдек Узбекистан усимликшунослик илмий-текшириш институти билан Узбекистан сабзавот- полиз экинлари ва картошкачилик илмий текшириш институтларининг намуна навлар коллекцияларидан фойдаланиш катта ёрдам беради.
Турли йуналишдаги селекция учун халх селекцияси йули билан етиштирилган навлар жуда бой дастлабки материал булиб хисобланади, мамлакатимиздаги хар бир ховунчилик учокларида ана шундай турли- туман навлар анчагина. Буларнинг орасида узининг келиб чикиш учоFи доирасида кимматли сифатларини намоён киладиган навлар билан бирга ирсияти мулойим булиб, кенг ареалга тархалганида хам У3 хоссаларини саклаб хола
оладиган навлар куп.
Марказий Осиёда хаммадан кун тархалган усимлик касалликлари - фузариоз сулиш ва ун шудринг касалликларига чидамлиликка Карашилган селекция учун шу касалликлар билан огримайдиган донор хоссаларига эга навларни: Кутана (Хиндистон), Куруме-1 (Япония), РМР=6 (АК.Ш), 1окпеау=58 (Исроил) навларини ва ватанимизда селекция йули билан етиштирилган Балаба, Олтин тепа, Лаззатли, Олтин водий, Туёна, Гурлан, Феруз, Куйбош, Сарик Гулоби, Кора пучок навларини дастлабки материал сифатида олса булади.
Жайдари навлардан Зомин, Дутма, Олча, Шинози, Торлама деган навлар, Канар и, Прескотта деган француз навлари, Голен Гофер, Минессота, Сюрприз Бендера, Мидгет, Минн Хоней деган америка навлари, Хавкасбари деган австралия нави фузароиз сулиш касаллигига чидамлидир.
Ичикизил узбекская, Ичикизил туркменская деган жайдари навлар, Канталупа-1, Канталупа-6, Канталупа-7 деган америка навлари, Бутунроссия усимликшунослик институти каталогининг 3483 ракамли нави, Жоржия 47, Хонмгардан деган навлари ун-шудринг касаллигига чидамли булиб хисобланади.
Саклашга ва транспортда ташиб боришга ярокли ковун навларини яратиш учун Кук Гулоби, Асма, Калайсан бухарский, Аркони, Кора канд, Кора кутир, Куй бош, Умрбоки, Кизил ковун деган жайдари навлар дастлабки материал була олади.
Тезпишарликка карашилган селекция учун хдндалаклар тур-хилига мансуб навлар билан юмшок этли ёзги ковун навлари, селекция йули билан етишитирилган янги Рокат нави ва Узок Шарк ковун навлари дастлабки материал булиб хизмат кила олади.
Тупи гуж булиб усадиган ковунларни етиштириб чикариш учун афгоний хандалак тур-хили (меваларининг OFирлиги 3-4 кг келади, лекин мевалари анча бемаза булади ва бемазалиги дурагайларга хам утиб бораверади), Кустовая 11 деган Россия нави (Тахми билан чатиштириб етиштирилган дурагай), Бэки деган америка формаси (мевалари майда буладиган Канталупа нав типи, чатиштирилганида меваларининг майдалиги устунлик килиб боради) яхши дастлабки материал була олади.
Шур босган ерларга экишга ярокли навларни етиштириб чикариш учун Давлатбой, маналлий Бури калла, Кукча 588, Ок новвот, Ок ковун 557, Бекзод, Крра пучок, Гулоби 895, Кук Гулоби, Калайсан, Олтин тепа, Кдри киз, Олахамма навлари, лалмикор ерларга зкишга ярокли навларни етиштириш учун эса - Аравакаш 1219, Босволди, Пурсилдок, Кукча 588, Кцракйнд, сарик Гулоби, Дустлик БоFирная 34, Гулоби 895 навлари яхшигина дастлабки материал булиб хизмат килиши мумкин.
Ковун селекциясининг методлари ишлатиладиган дастлабки материалга, яъни селекционернинг ишни нимадан бошлашига бошик.
Жайдари нав-популяцияларни яхшилашда селекциянинг асосий методи олдинига якка тартибда, кейин эса ёппасига узлуксиз танлаш утказиб боришдан иборат булади. Дастлабки материални даладаги экинлар орасидан танлаб олинади. Хар бир меванинг ypyF алохида - алохида ажратиб олиниб, тасвири танлаш дафтарига кискача ёзиб куйилади. Якка тартибда танлаб олинган уруFлар яримлар методини кулланиб туриб экилади ва авлодда икки бора танлаш утказилади. Ажралиб турган усимликлар уруFининг иккинчи ярми иккинчи йили экилади. Улар нечотик бир хилдалигига караб битта ёки бир нечта
; гурухларга бирлаштирилади. Хар йили 50-80 тадан мева танлаб олинади. Меваларни танлашда хар бир Тупнинг хосили, усимликларнинг касалликларга нечокпик чидамлилиги, меваларнинг усимлик Тупида олган урни (тугилишининг баландлиги), мазаси ва хужаликда кимматли булган бошка белгилари хисобга олинади.
Навни яхшилаш устидаги ишларнинг кейинги боскичларида якка танлашдан ялпи танлашга утилади, бунда мевалар яхшиланиши керак булган барча белгилари буйича алохида -алохида бахоланади ва купайтирилаётган усимликларнинг морфологик хамда хужалик- биологик белгилари жихатидан бир текис булишига эришилади. Усимликларнинг касалликларга чидамлилигани ошириш учун селекция кучатхонасида иккинчи-учинчи авлод усимликлари сунъий инфекцион фовда устирилади.
Селекция популяцияларини яратишда цулланиладиган методлар жуда турли-туман. Баъзи селекционерлар полиплоидия методини цулланиш, кимёвий ва физик мутагенез усулларидан фойдаланиш йули билан селекция учун дастлабки материал олишган. Чунончи, АКШ да 50-йилларнинг бошларидаёх тетраплоид ховунлар олинган эди, СССР да эса 30-йилларнинг бошларидаёх ховуннинг кимёвий мутантлари билан радиомутантлари олинган. Россия ва бошца мамлакатларда ховунни цовоцдошларга мансуб бошца экинларга пайвандлаш методи билан дастлабки материал олиш расм булган. Лекин бу методлар амалда хали сезиларли натижаларни бергани йуц-
Урта осиё кенжа турига мансуб ховун навлари ширинлиги, хушбуйлиги ва лаззатлилиги жихатидан мисли йуц хосил берадиган булганидан, унча ишончли булмаган мураккаб методлар билан нав популяцияларини яратишга хожат хам йуц. Шунинг учун ховун устидаги селекция ишида дастлабки материал яратишнинг асосий методи дурагайлаш булиб холмоцда.
Янги навларни етиштириб чицариш учун дурагайлаш усулидан фойдаланилганда аввал нав модели тузилади. Бу моделда булгуси навнинг генотипик таъриф-тавсифи, цандай махеадлар учун боп келиши, касалликларга чидамлилиги, поясининг уз)41лиги, мевала- рининг катта- кичиклиги, рангги, шакли, таъми-мазаси, усимликнинг фенотипик белгилари (мевасининг сони ва OFирлиги, хосилдорлиги), Дастлабки материали (керакли белгиларнинг хайси нав ва форма- лардан олиниши), селекция методи (чатиштириш хили, танлаш методи ва бошцалар), ташци шароитлар (инфекцион фонда устири- лиши, нав синаш шароитлари, агротехника тадбирлари ва хосилни Узиш ишларини хайси муддатларда утказиш кераклиги), экологик синов (хосилнинг озицланиш майдони ва тартибига богаиклигини Урганиб туриб, экинни етиштириш юзасидан ишлаб чибулган технология) курсатиб цуйилади.
Ота-она жуфтларини танлашда уларда ижобий белгилар мумкин кадар купрок булишига ахамият берилади, бунда усимликларбелгиларининг генетик табиатига катта эътибор бериб, ота-она жуфтлари географик жихатдан бир-биридан узок; булиши керак деган тамойилга амал килинади, чунки уларнинг генетик тафовутлари асосан шунга богаик булади.
Чатиштиришда ота-она жуфтларининг керакли белгилар кунгилдагидек булиб бирга кушилишини таъминлай олиш хусусиянидан фойдаланиш мухим. Дивергент ёки комбинацияланган (оддий чатиштириш, уч томонлама, боскичма-боскич чатиштирищ усули) ва конвергент ёки танлаб утказиладиган селекция (кайталама чатиштириш - беккрос усули) дан фойдаланилади.
Юкори даражада чидамли донор булса, беккрос айникса самарали булади. Чунончи, Узбекистан сабзавот-полиз экинлари ва хартощ- качилик илмий- текшириш институтида фузариоз сулиш касаллигига чидамсиз булган урта осиё ковунлари бу касалликка юкори даражада чидамли булган япон ковуни билан чатиштирилганида иххи хайта утхазилган беххросдан хейин фузариозга чидамли булган, Юкори сифатли мева берадиган навлар олинган.
Крвуннинг гуллари йирих шунинг учун дурагайла1н махалида унинг гуллари билан ишлаш кулай булади. Чатиштиришда аввал эрхах ва урFOчи гулларнинг Еунчалари кечхурун пахта билан ураб, алохида лаб куйилади (изоляция). Гулларнинг чангланиши учун энг яхши вакт эрталабки соатлардир. Чин урFOчи гуллар бичилмайди, функционал жихатдан урFOчи ва икки жинсли гуллар зса, бичилади. Бичилган гул харров чанглантирилади. Чанглантириш учун хожи олдиндан юлиб ташланган эркак гуллар олинади- да, чангдонлар устунчаси билан тумшукчасига туширилади. Чанглантирилган гуллар пахта ёки хогоз халпокчалар билан ураб куйилади (изоляция).
Яшаш кобилиятига эга чангни хонцентрланган хлорид кислота куйиб куйилган эксикаторда уч кеча-кундуз саклаш мумкин. Уни 40 % ли сахароза эритмаси ёки 1 % ли агар хушиб тайёрланган 10 % ли сахароза эритмасининг осиглих томчисида ундириб олса булади. Крвун инцухтга яхши бардощ беради.
Чатиштирилганда дурагайларда бир хил белгилар (доминант белгилар) яхши намоён булиб, бошкалари (рецессивлари) заифланиб холади. Крвунда мевасининг бир мунча тух ранги, думалок шакли, юзасининг хиррали ва турли булиши, пучоганинг хаттикдиги ва этининг тигазлиги, чин урFOчи гуллари, уч уяли Тугунчаси доминант белгилар булса, мевасининг ок ёки яшил рангти, тухумсимон шакли, юзасининг силлик булиши, икки жинсли гуллар, беш уяли Тугунча рецессив белгилардир. Тез пишарлик туFиладиган меваларининг сони ва катта-кичиклиги сингари белгилар оралик уринда турадиган белгил ардандир.
Чатиштириш пайтида турли ёшдаги усимлик ва гуллардан фойдаланиш, тумшукчага тушириладиган чанг микдорини узгартириш, дурагай усимликлар етиштириш шароитларини узгартириш, пайвандлаш усулларини кулланиш йули билан белгиларнинг доминантлигини узгартириш мумкин.
Дурагайлаш пайтида селекционер одатда 100 та ва бундан ортик комбинациялар билан иш олиб боради. Комбинациялар сони камрок булса, ота-она жуфтларини жуда синчиклаб танлаш зарур.
Дурагайлаш методи билан янги ховун навларини етиштиришда танлаш ишларига алохида ахамият берилади. Селекция ишининг дастлабки боскичларида яримлар методи билан якка тартибда танлаш усули, кейинги боскичларида эса, ялпи танлаш усули кулланилади. Нав устида олиб бориладиган ишлар давом этиб борган сайин бахоланиши керак булган булишар сони хупайиб, уларга бахо бериш методхари мураккаблашиб боради.
Селекция жараёнини тезлиштириш учун экспересс-метод билан танлаш усули кулланилади, бунда аввал хар бир оиладан 10 тадан ypyF олиб, бир нечта касаллик юктириб куйилади Петри косачаларига (лабораториянинг узида) ёки иссикхонадаги хипикхарга экилади. Усимликлар касалликларга чидамлилиги ва илдиз системасининг бакувватлилиги жихатидан бахоланганидан кейин номаъкул булиб чиххан оилалар брак хилинади. Усимликларни касалликларга чидамлилиги ва бошка белгилари жихатидан бахолаш учун резервдан олинган энг яхши уруFлар озикди кубчалар ёки тувакларга экилади.
Усимликларни билвосита белгилари ва корреляциялари жихатидан бахолаш усули кулланилади. Чунончи, мевалар ypyF палла баргларига нечоFлик якдн жойда туFиладиган булса, биотип шунча тезпишар булади. Рокат деган ном билан районлаштирилган тез пишар ховун нави шу корреляциядан фойдаланиш асосида яратилган. Усимликларда урFOчи гулларнинг жуда куп, илдиз системасининг бакувват булиши Хосилдорлигининг Юкори булишидан харак берадики, шунга караб номаъхул усимликларни бракка чикарса булади.

  1. Тарвуз.


Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish