Guliston davlat universiteti ishlab chiqarish texnologiyalari fakulteti oziq-ovqat texnologiyalari kafedrasi

9.2. Yog`-moymahsulotlarinitashishelementlari, texnikavajihozlari. Yog`-moymahsulotlarinitashishtexnikalarigaqo`yiladigantalablar. Yog`-moymahsulotlarinitashishsharoitlari.
Yog` moy korxonalarining vazifalariga shrot va kunjarani ishlab chiqarishdan tashqari ularni istemolchiga etkazguncha saqlash ham kiradi. Kunjara va shrotlar nam joyda yaxshi saqlanmaydi va saqlashga yuborilayotgan bu mahsulotlarning harorati 35-40<sup>o</sup>Sdan oshmasligi kerak. Kunjara va shrotlar saqlanayotganda ularning yuzasida katta miqdorda mikroorganizmlar paydo bo`lishi mumkin. Shu bilan birgalikda mog`orlashi ham mumkin. Saqlash vaqtida namlik ortib ketsa mahsulot o`z-o`zidan qizib ketadi. Bu esa mahsulotning sifatini buzilishiga olib keladi.
Kunjara va shrotlarning noto`g`ri saqlanishi kuygan ta’m va noxush hid berishi mumkin. Bunga sabab ular tarkibidagi yog` kislotalarining oksidlanishi jarayonidir. Bunday jarayonlarni oldini olish uchun mahsulotni saqlashdan oldin namlik va harorat bo`yicha kondistiyalanadi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga quyidagi talablar qo`yiladi:

• 
  begona moddalar bo`lmasligi (mog`or, kuygan moddalar va chirindilar, qum, tuproq);
  
• 
  moy, protein va kulning ma’lum miqdorda bo`lishi;
  
• 
  saqlanayotgan paytda mahsulotning harorati 35-40^oSdan oshmasligi;
  
• 
  namligi 8-9% atrofida bo`lishi;
  
• 
  shrotdagi benzin miqdori 0,1%dan ortiq bo`lmasligi kerak.
  

Presslash usuli bilan o`simlik yog`i ishlab chiqarilganda (bir, ikki yoki uch marta presslash rejimlarida) olinadigan kunjaraning harorati 120-130⁰S, namligi 4-5% atrofida va moyliligi 6-7% bo`ladi.
Omborxonaga tashish vaqtida kunjaraning harorati biroz pasayadi. Namligi esa deyarli o`zgarmaydi.
Bunday kunjarani saqlaganda bir qator noxush jarayonlar sodir bo`ladi. Chunki, saqlashning dastlabki davrlarida haroratning pasayishi tufayli suvning bug`lanishi hisobiga namlik biroz kamayadi, keyin esa atrofdagi havo namligini sorbtsyalanishi sababli namlik ortib boradi.
Odatda, omborxonadagi havoning nisbiy namligi 60-75% oralig`ida bo`ladi, kunjara namligi muvozanat namlik, ya’ni 11-14%ga etadi. Bu namlik saqlashga kelayotgan kunjara namligidan ancha yuqoridir. Namlikni ortishi o`z navbatida ajralib chiqayotgan sorbtsyalanish issiqligi ta’sirida kunjara haroratini ortishiga olib keladi. Avval ta’kidlaganimizdek, harorat oshishi bilan birga havodagi namlikni sorbtsyalanishi natijasida butun bir massani notekis namlanishi buzilish jarayonini rivojlanishiga va o`z-o`zidan qizishni yuzaga kelishiga olib keladi.
Kunjarani maydalash, namlik va harorat bo`yicha kondistiyalash saqlashga tayyorlashning rastional usuli hisoblanadi. Saqlashga yuborilayotgan kunjaraning namligi 7,5-8,5%, harorati 35⁰Sdan yuqori bo`lmasligi va bo`lakchalar o`lchami 10-15 mm dan yuqori bo`lmasligi kerak.
Kunjarani namlash vaqtda unga berilayotgan suv bug`lanadi buni natijasida kunjara biroz soviydi va ayni vaqtida issiqlik ajralishi bilan namlikni sorbtsyalanishi ham sodir bo`ladi. Biroq, bug`lanishda chiqayotgan issiqlik, sorbtsyalanishda chiqayotgan issiqlik miqdoridan ko`p bo`ladi. Shu sababli kunjara massasidagi harorat kamayadi. Kunjarani optimal haroratgacha sovitish mahsus sovitkichlarda yoki tashish jarayonida amalga oshiriladi.
Kunjaraga suv bilan ishlov berish, odatda, metall qobig` bilan o`ralgan va so`rish trubasiga ega shnekda amalga oshiriladi. Suvni kunjara massasiga bir me’yorda berish uchun forsunkalardan foydalaniladi va ular shnek ustiga 150 mm balandlikda o`rnatiladi. Forsunkalar shunday o`rnatiladiki, chiqayotgan suv oqimlari bir biri bilan kesishmaydi.
Kunjarani sovitishda hosil bo`ladigan suv bug`lari aspirastiya yordamida so`rish trubasi orqali chiqarib yuboriladi.
Namligi va harorati bo`yicha kondistiyalangan shrotni ma’lum bir sharoitda uzoq vaqt davomida sifatini buzmasdan saqlash mumkin. Shrotlarni sifatli saqlash uchun optimal sharoitlarga: optimal namlik, yuqori bo`lmagan harorat, tarkibidagi erituvchi miqdorining minimal bo`lishi kiradi.
Shrotlar sig`imi 2000, 3000, 4000 va 5000 t bo`lgan mexanizastiyalangan omborlarda, silosli elevatorlarda saqlanadi.
Shrot saqlaydigan silosli elevator 15.9-rasmda keltirilgan. Elevatorlar istiqbolli hisoblanadi, chunki ularni boshqa omborlarga qaraganda bir qator avfzallliklari bor: kam maydonni egalaydi, ostki transportyorlarni joylashtirish uchun yuqori darajadagi chuqurlik talab etilmaydi. Ularda shrotlarni saqlash uchun yaxshi sharoitlar ta’minlanadi, chunki har bir yacheyka(7)ga 80 t shrot joylashadi va shrotni bo`shatish jarayoni oson kechadi. Agar shrotni omborlardan vagonlarga yuklaganda maxsus temir yo`l yuklash moslamalari talab etilsa, siloslarni bo`shatilayotganda esa o`z-o`zidan oqib tushadigan truba(1)lar ishlatiladi. Vagonlarga yuklash bevosita chetda joylashgan siloslardan amalga oshiriladi. Qolgan siloslardan uzatish quyidagi transport elementlari orqali amalga oshiriladi: lentali transporterlar (2, 3, 4, 5), noriya va silos silosusti konveyer (6).
Shrot qizib ketganda uni sovitish va silosdan silosga ko`chirish uchun ham shu sxemadan foydalaniladi.
Ba’zan elevatorlar ikki qavatli qilib quriladi. Bu esa har bir silos yacheykasi balandligini uzaytirmasdan uning sig`imini ikki baravar oshirish imkonini beradi, chunki shrot uyumining balandligini oshishi uning bosilib zich bo`lib ketishiga olib kelishi mumkin. Pastki qatordagi siloslar yuqoridagi siloslardagi shrotni tushirish yo`li bilan to`ldiriladi.
Paxta chigitidan tashqari barcha moyli urug`larni qayta ishlashda olingan shrotlarni elevatorda saqlash mumkin. Po`stlog`i ajratilgan paxta chigitidan olingan shrotining sochiluvchanligi past va bosilib zich bo`lib qolishga moyli bo`llanganligi uchun u mexanizastiyalashgan qiya polli omborlarda saqlanadi.
Barcha moyli urug`lardan olingan shrotlarni to`kilgan xoldan tashqari qoplarda ham saqlash mumkin. Bunda sizot suvlari ta’sirida shrotlarni zaxlanishini oldini olish uchun omborlar poldan 10 sm dan past bo`lmagan maxsus to`shama bilan jixozlangan bo`ladi.
Qoplar bir biriga zich taxlanadi birinchi qator to`shama uzunligi bo`yicha ikkinchi qator unga perpendikulyar va h. k. taxlanadi.
Qumaloq va saqlab bo`lmaydigan shrot partiyalarini saqlash uchun silos va qoplangan holda saqlash uchun kombinastiyalangan omborlar qurish kerak.

S hrotni saqlash uchun tipik silosli elevator

Shrot va shrot changlarini portlashga xavfliligini hisobga olgan xolda ularni saqlaydigan omborlar B toifaga taalluqli, tunnelli, yerto`la va yer to`lasimon xonalar esa A toifaga kiradi. Shuning uchun portlashga xavfsiz sharoit yaratish uchun ular havoni so`rib oluvchi ventilyatorlar bilan jixozlanadi. Shrot saqlovchi omborxonalar soz, quruq, silliq (yorilmagan) lat emagan pollarga va zich yopiluvchi eshiklarga ega bo`lishi kerak.

Shrotlar asosan omixta em sifatida ishlatilganligi uchun ularga oyna siniqlari tushmasligi uchun omborlar maxsus to`r va to`siqlar bilan jixozlangan bo`ladi. Omborlarni toza tutish alohida e’tiborga loyiq: galereya, transport elementlari, oyna, eshiklar doimo changdan tozalab turiladi.
Shrotni saqlash jarayonida uning sifati ya’ni harorat nazorat qilinadi. O`z-o`zidan qizib ketishi belgilari aniqlanganda ular aktiv yoki passiv sovitiladi.
Passiv sovutishda quruq sovuq havo qo`llaniladi. Buning uchun omborni oyna va eshiklari ochiladi, so`ruvchi ventilyastiya moslamalari yoqiladi.
Aktiv sovitish shrotni transport vositalaridan o`tkazish yordamida amalga oshiriladi.
Shrotni saqlashda ombor havosidagi erituvchi bug`larining miqdori doimiy nazorat qilib turiladi. Erituvchi bug`lari aniqlangan holda shrotlar toza ventilyastiyalangan yacheykalarga o`tkaziladi. Birinchi navbatda saqlab bo`lmaydigan va o`z-o`zidan qizishi boshlangan shrotlar jo`natiladi.
Odatda kunjarani mexanizastiyalashgan va mexanizastiyalashmagan omborlarda balandligi 5 m gacha bo`lgan uyum holda saqlanadi.
Kunjara omborlariga qo`yiladigan talablar shrot omborlariga qo`yiladigan talablar bilan bir xil. Saqlash jarayonida uning harorati nazorat qilib boriladi. O`z-o`zidan qizib ketish belgilari aniqlangan holda kunjarani sovitish oyna, eshiklarni ochish va ventilyastiyani yoqish bilan amalga oshiriladi, hamda uni omborni bir bo`lagidan boshqa bo`lagiga ko`chiriladi.
Harorat va namligi bo`yicha optimal parametrgacha kondistiyalangan kunjarani o`z sifatini buzmagan holda 2-3 oy saqlash mumkin.