Гули маҳмудова маданий антропология

4-мавзу: ЭМПИРИК ДАЛА ТАДҚИҚОТЛАРИ УСУЛИ ВА МЕХАНИЗМЛАРИ


Режа:

1. 
   Дала тадқиқотларининг ўрганиш объекти ва предмети.
   
2. 
   Стационар ва интервью тадқиқотларнинг назарий ва амалий, умумий ва алоҳида жиҳатлари.
   
3. 
   Ижтимоий ҳаётнинг тадқиқот объектига ўтиш эволюцияси.
   

Калит сўзлар: эмпирик усул, дала тадқиқотлари, анкета, интервью, стационар, кўчма.

Маданий антропологиянинг мутлақо янги жиҳати турли маданиятларнинг тадқиқотлари билан боғлиқ бўлган, 1898—1899 йилларда Р.Хэдсон, 1906—1908 йилларда Рэдклиф-Браун, 1914—1918 йилларда Б.Малиновский ва бошқалар томонидан узоқ муддатли мунтазам олиб борилган эмпирик (дала) тадқиқотлари ташкил этади. Янги фаннинг ана шу ўзига хос хусусияти ҳақида Э.Эванс-Притчард образли тарзда шундай ёзган эди: «Агар илгари социоантрополог тарихчи каби ҳужжатларни ўз тадқиқотларининг хом ашёси деб ҳисоблаган бўлса, энди ижтимоий ҳаётнинг ўзи шундай материалга айлангандир»¹. Вақт ўтиши билан антропологларнинг тадқиқот арсенали маълумот олишнинг турли усуллари (тестлар, тажрибалар, aнкеталар, бошқалар) ва уларни техник жиҳатдан тузатиш билан бойиди.

Дала тадқиқотлари усулларининг хилма-хиллиги маданий антропологиянинг турли йўналишлари билан тўлдирилди, уларнинг ҳар бири тақдим қилишнинг ўзига хос услуби билан эмпирик тадқиқотларни тартибга солишда катта хизмат қилди. Маданий антропологиянинг йўналишлари бир-биридан маданиятларни билиш жиҳати ва уни амалга ошириш усулларини танлашда устувор аҳамиятга эга бўлган муайян назарий қоидалар ва дастлабки тамойиллар тўплами билан ўзига хос хусусият касб эта бошлади.
Маданий антропология ва бошқа кўплаб гуманитар фанлар учун турли хил жамиятларнинг ҳаётига, иқтисодиётига, хулқ-атворига, урф-одатларига, маросимларига, эътиқодларига ва бошқа жиҳатларига оид ёзма далиллар катта аҳамиятга эга. Буларга, масалан, қадимий ёзма манбалар — миххат ёзувлари, папирус ёзувлари ва бошқалар киради, уларда антропологик ва этнографик табиатга оид кўплаб материаллар мавжуд. Бу кўплаб қадимги муаллифларнинг асарлари. Айниқса, жуда кўп антропологик материаллар буюк географик кашфиётлар давридан бошлаб европалик олимлар ихтиёрида бўлди. Капитанларнинг саёҳатлари ҳақидаги хабарлари, савдогарларнинг ёзувлари, миссионерларнинг тавсифи — буларнинг барчаси дунёнинг турли халқлари ҳаёти тўғрисида жуда кўп маълумот тўпламини ташкил қилади.
Ёзма манбалар турли хил йилномалар, элчилар ҳисоботлари, мулкни инвентаризация қилиш, суд ишлари ва архив ҳужжатларининг бошқа турларини ўз ичига олади. Хотиралар ва эпистоляр адабиётлар ёзма манбалар сифатида ишлатилади, аммо уларни таҳлил қилиш унчалик осон эмас. Кейинги манбалар тоифаси визуал манбалар билан ифодаланади (расмлар, бассефрлар, ҳайкаллар, майда пластмасса ва бошқалар). Шундай қилиб, график материаллар нафақат маълум ҳодисаларнинг мавжудлиги ҳақиқатини, балки асбоблар, кийим-кечаклар, аҳолининг қандай кўриниши, маросимларнинг қандай бажарилганлигини тасаввур қилишимизга имкон беради. Кўпгина ҳолларда, чизмалар ёзишдан кўра анча қадимги бўлиб, сизга жуда узоқ ўтмишга назар ташлашга имкон беради. Эскизлар антрополог учун бир хил даражада муҳимдир, шунингдек турли хил режалар, чизмалар, диаграммалар, хариталар. Улар яқин, лекин алоҳида фотосуратлар гуруҳини, кино ҳужжатларини ташкил қилади.
Музей коллекциялари антропология манбаларининг махсус тоифасидир. Улар халқлар ҳаётининг турли томонларини акс эттиради: уй-рўзғор буюмлари, кийим-кечак, уй-жой, заргарлик буюмлари, идишлар, ибодат буюмлари, санъат намуналари. Музей коллекциялари сизга турли халқларнинг маданияти ва ҳаётининг хусусиятларини тасаввур қилиш, объектларни қиёсий типологик ўрганиш, уларнинг қариндошлик ва фарқларини белгилаш имконини беради. Инсон ва маданиятнинг бошқа мураккаб фанларида бўлгани каби маданий антропология ҳам унга қўшни бўлган фанларнинг манбалари ва хулосаларидан кенг фойдаланади. Этнографияда (этнологияда) бўлгани каби, фольклор материаллари ҳам кенг қўлланилади: қўшиқлар, эртаклар, урф-одатлар, топишмоқлар, рақслар, халқ мусиқаси. Тилшунослик ва тилшуносликнинг натижалари антропологияда кенг ҳисобга олинади. Бир томондан, бу тилшунослик тилларнинг ўзаро муносабатларини, ўзаро таъсир жараёнларининг изларини, олдинги лингвистик жамоаларнинг вақт ва яшаш шароитларини ўрнатишга ёрдам беради. Бошқа томондан, антропологлар томонидан таркибий тилшуносликнинг тил ривожланишидаги нақшлар тўғрисидаги маълумотлари кенг тарқалган этник-маданий жараёнларни талқин қилишда кенг қўлланилади. Бунинг энг ёрқин намунаси — бу К. Леви-Строснинг француз структурализмидир.
Жисмоний антропология антрополог учун жуда муҳимдир. Бу ҳаракат усулларини, аҳолининг алоҳида гуруҳларининг тартибсизлик ёки изоляция даражасини аниқлашга ёрдам беради. Археологик материаллар кенг қўлланилади, уларсиз халқлар тарихи ва маданият тарихини ўрганиш мумкин эмас. Улар аҳоли миграцияси, аралашиш, маданий алоқалар жараёнларини тушунишга ёрдам беради. Муайян жамиятларнинг антропологик изланишлари баъзан жамият ва маданият тарихидан етарлича илмларга оид маълумотларни жалб қилади. Масалан, тарихий география, иқлимшунослик, ботаника, зоология, агрономия маълумотларисиз иқтисодиётнинг ривожланиш тарихида, халқ табобатида ва ҳоказоларда кўп нарсани тўғри тушуниш мумкин эмас, лекин маданий антропологиянинг ўзига хос хусусиятларидан бири бу юқорида кўрсатилган турларга қўшимча равишда бўлиши мумкин. У ўрганилган халқларга махсус саёҳатлар (экспедициялар) пайтида олинган маълумотлардан кенг фойдаланади. Антропологлар дала тадқиқотларини «дала» ишидан ажратиб, «далада» деб аташади. Натижада, экспедициялар давомида тўпланган материаллар одатда дала материаллари¹ деб номланади.
Дала материалларининг ноёблигини таъкидлаб, биз даладаги экспедиция этнологнинг илмий ишининг фақат бир қисми эканлигини унутмаслигимиз керак. Ва бу ишга қаршилик кўрсатмаслик ёки бошқа манбаларни: ёзма, архив, музей ва бошқаларни ўрганишдан ажратиб бўлмайди. «Албатта, — деб ёзган Л. Уайт, назария ва амалиёт ўртасида номувофиқлик йўқ»². Аксинча, экспедициянинг муваффақияти катта даражада ўрганилаётган одамлар ва унинг маданияти тўғрисидаги барча маълумотларни чуқур билишга боғлиқ. Экспедицияга тайёргарликнинг зарур элементини ташкил этувчи бундай билимлар дала тадқиқотлари давомида аниқланган факт ва ҳодисаларни чуқурроқ ўрганишимизга имкон беради. Ўз навбатида, экспедиция давомида тўпланган материаллар антропологга ёзма ва бошқа «иш хонасида» манбалари устида ишлаш жараёнида олинган маълумотларни сезиларли даражада тўлдириш ва тўғри талқин қилиш имконини беради. «Дала» ва «офисда» ишлаш — бу бир-бирини тўлдирадиган ва бойитувчи ягона маданиятни ўрганиш жараёнининг икки томонидир.
XIX асрдан бошлаб кузатувчилар дидига қараб дала кузатувлари тасодифий ёзувлар бўлиб қолишни тўхтатди. Бу ёки бошқа маълумотларни тўплаш учун дастурлар яратилмоқда ва саволларнинг рўйхати бўлган биринчи сўровномалар пайдо бўлади (масалан, 1845 йилги Россия География Жамиятининг анкетаси; «Антропология бўйича эслатмалар ва сўровлар» анкета-маълумотномаси, Буюк Британиянинг 1874 йилда фанларни ривожлантириш ассоциацияси). Албатта, дастурлаш, аниқ ҳолатларда соддалаштирилган фракцияларни кузатиш турли хил эҳтиёжлар ва вазифаларга боғлиқ эди, аммо тенденциянинг ўзи дала кузатувларини умуман тизимли ва тўлиқ қилади. Дала кузатувларини ташкиллаштиришга илмий ёндошишнинг мисоли Янги Гвинеянинг папуаслари ва бир қатор қўшни халқларнинг ҳаётини ўрганган Н.Н.Миклухо Маклайнинг экспедиция тадқиқотидир.
«Дала» материаллари маълум бир маданиятни ёки субмаданиятни (ибтидоий жамоа, қишлоқ, шаҳар маданияти ва бошқалар) вакили бўлган инсонлар билан суҳбатлашиш ва уларнинг ҳаёти ва турмуш тарзини (маиший ҳаёт, меҳнат фаолияти ва дам олишлари)ни бевосита кузатиб бориш орқали тўпланади. Бундай материалларни тўплаш методикаси бошқа барча усулларидан тубдан фарқи, китоблар ёки мақолалар билан эмас, ҳатто тирик одамлар билан изланишларнинг амалга оширилаётганлиги ҳам асос бўла олмайди.
Бошланғич антропологлар ёзма манбалардан материал тўплаш усуллари билан қисман таниш, чунки улар мактабда маъруза ва иншолар ёзишда бу услубиятдан кенг фойдаланадилар. Инсонлар билан ишлаш методологиясида мутлақо бошқача вазият мавжуд: мактаб бу методика билан деярли таништирмайди. Шунинг учун биз бу услубиятни батафсил кўриб чиқамиз¹.
Анъанавий-маиший маданиятни ўрганиш (ёки антропологлар сўзи билан — «кундалик маданият») бир жойда туриб – (стационар) ёки маълум бир маршрут бўйлаб ҳаракатланиш орқали ўрганилади.
Бир жойда туриб – (стационар) тадқиқотлар бир қатор инкор этиб бўлмайдиган афзалликларга эга бўлишига қарамай, сўнгги ўн йиллар давомида Россияда бу тадқиқотларга нисбатан камроқ мурожаат қиладилар. Авваламбор, материалларни олишнинг ушбу усули кўплаб иштирокчиларни талаб қилмайди: қоида тариқасида, бу жараёнларда битта ёки иккита одам иштирок этади.
Ўрганилаётган аҳоли орасида доимий равишда яшаб, унинг ҳаётини кузатиб борган ҳолда, тадқиқотчи юзаки кузатишлар асосида тасодифий хулосалардан қочиб, одамларнинг ҳаёти ва маданиятини чуқур ва ҳар томонлама ўрганиш ва тасвирлаш имкониятига эга бўлади. Стационар текширувнинг «мумтоз» варианти камида 13 ой давом этадиган экспедиция бўлиб, унинг 1-3 ойлик муддати тадқиқотчини янги муҳитга «мослашишга» имкон беради.
Стационар тадқиқотлар мисолига йирик рус олимлари В.Г. Богораз ва Л.Я.Штернберг томонидан олиб борилган изланишлар киради. Чор ҳукумати томонидан қувғин қилинган олимлар, улар яшаган муҳит ва маҳаллий халқларни ўрганишган ва илмий аҳамиятга эга бўлган ноёб материалларни тўплашга муваффақ бўлганлар. Машҳур рус олими Н. Миклухо-Маклай 1871–1872 йилларда Янги Гвинея Папуасларини стационар ўрганган. У 18 ой давомида Астролябия кўрфази (Маклай соҳили) аҳолиси орасида яшаган ва кейин Маклай соҳилига ва Янги Гвинеянинг бошқа ҳудудларига ҳам бир нечта экспедициялар уюштирган¹.
Ушбу усул Ғарб антропологиясида жуда машҳур бўлиб, бу тадқиқотларда кўплаб таниқли этнолог ва маданий-антропологик олимлар дунёнинг энг чекка бурчакларидан тўпланган бой этнографик материаллар асосида ўз концепцияларини яратганлар. Улар орасида: Л.Г.Морган, Л.Фробениус, Б.Малиновский, Б.Боас, Э.Эванс Притчард, М.Мид ва бошқа кўплаб олимларни таъкидлаш мумкин. Стационар тадқиқотларнинг заиф томони материал намунасининг «маҳаллий» хусусияти ҳисобланади, чунки бу тадқиқотларда жуда чекланган ҳудуд ва аҳолининг кичик гуруҳи ўрганилади. Шунинг учун, одатда кам ўрганилган этник гуруҳлар ва халқлар стационар равишда ўрганилади ёки ўрганилаётган гуруҳнинг маданияти ва ҳаёти, унинг тили, жисмоний тури ва ҳоказолар ҳақида муҳим маълумотларни тўплаш лозим бўлганда қўл келади. Ҳозирги кунда стационар усулнинг кам даражада тарқалиши маршрут усулига нисбатан кўпроқ вақт ва моддий сарф-харажатлар билан боғлиқлиги билан белгиланади.
Кўчма тадқиқотлар маҳаллий этнология ва антропологияда жуда кенг тарқалган. Бу тадқиқотларни экспедиция давомида кўпроқ «ўтроқ» шаклда эмас, балки маршрут бўйлаб ҳаракатда бўлади деган тасаввур пайдо бўлмаслиги керак. Олимлар бир неча кун, ҳатто икки ҳафта¹ давомида бир жойда «ўтроқ» бўладилар ва кейин янги жойга кўчиб ўтишади. Улар ва стационар экспедициялар ўртасидаги ягона фарқ шундан иборатки, бундай экспедициялар давомида бир эмас, балки камида бир неча аҳоли гуруҳлари, бир-бири билан фаол алоқада бўлмаган, ҳатто ҳудудий жиҳатдан узоқ масофада бўлган аҳоли қатламида ўтказилади. Ҳаракатдаги экспедициялар баъзан узоқ муддатли, кўпинча қисқа муддатли тадқиқотлар шаклида амалга оширилади. Изланишларнинг муддатлари белгиланган вазифалар ва иш шароитларига қараб бир неча ҳафтадан бир неча ойгача бўлган вақтни қамраб олади. Бундай экспедицияларнинг кучли жиҳатлари аҳолининг турли гуруҳларини ўрганишга имкон берадиган ҳудудни сезиларли даражада қамраб олиш бўлса, заиф томони эса тадқиқотларда мажмуавий материал эмас, аксинча парчаланган фрагментар маълумотлар ташкил этишидир. Ҳатто маданиятни ҳар томонлама қамраб олган тақдирда ҳам, олинган материаллар ҳар бир алоҳида гуруҳнинг хусусиятларини заиф ҳисобга олган унча-мунча кўпроқ ёки камроқ умумлаштирилган моделни беради.
Экспедициянинг мақсади ва вазифаларига қараб, тўпланган материалларнинг объективлигини таъминлаш учун турли хил усуллар қўлланилади.