|
-а< Н. Л. С л с к я к он. Тюркскке языкн южиой Сибирн. Ллтяй-
ский язык. В сб: .Младопнсьмеиные языки народон СССР‘ . М.-Л.,
1959. 152-бет.
м® Виринши орында күбла диалекттеги, скобка пшинде рус
• әдебий тилимдеги формалары келтирилди /0 .
Д .\
4
125
www.ziyouz.com kutubxonasi
лит р
/сслитра':
Шегэгэ силитрди квп берсэц қа р
-
Оыз болады; ышланки
/шланга/;
Косилканық ышлан-
ки
11.-хам/ т. б.
3/ ис кагазлары, ссап ҳәм саўда ислерине катнаслы
сөзлср;
бириказ
приказ/:
Быиыл тазадан бир бири-
каз болыи жерди алдылар; диала
/дело ';
Диаласын
таууп экелди гой; жалопы
/жалоба/:
Ьиз ақыры сон-
дай жалопы қылдық
/Ҳәм';
кэссийир' кэстир
/кассир/:
Тэшкеқгэ кетиппә кэсийир.
Кэстирин баш иш лар
апирып;митр
метр/:Муз
бир митрдэн асламырақ қагп-
ты ко
, П.-хан ;
наўмир
/номер/:
наўмири Оурус кел-
сэ; опит
/буфет':
Бир баласы капративте опит ача-
ды; ‘штаўут
,'счетовод/:
Әлимып дегэн читаўут;
4/ траиспорт, курылыс, байланыс ҳәм санаат исле-
рпне байланыслы сөзлер;
аптабыз: апт аўуз
/автобус/:
Ўөзи аптабыз, алты дигәришги бар. Апт аўуз жи-
бэрипти; баз
/автобаза/:
Баздыц арйағында бираз■
■
қарылпақ бар; забытЦзаўут
завод/:
Забытқа мына
ж ол туўру. Заўут т а исләйди
Майем/;
каладорўкали-
дор
коридор/:
Каладордық иши бир стена. Цент-
ральны й колидор бар; матаЦматасэкил
/ /
мэтэсэкил!)
мотсики
л/мотоцикль
; Мата менен эпкипти. Мэтэ-
сэкил менен келди. М отцикилдиц алдында мынаў
қ о л былай ойнап турады ғо
Акк/;
маишна дебшп
/ГАЗ-69/:
Шерипбай минэди маишна дебит:
Карамаз-
л ы ';
тақсы
/такси :
7ақсы туттўқ; т хник
/техник/:
/Кайдыц тхниги
/Н.-хан/.
5/ мәденпй агартыў, халық билимлендириўи ҳәм
ден саўлыкты саклаў ислерине байланыслы сөзлер:
инстот
/институт/:
Инстотта оқып жүргэн; индў-
алид
/инвалид :
Агам индўалид
/Н.-хан/;
куронт'1
курот
/курорт ;
Мен бирақ куронтқа бардым
/Досб/;
Со мапазда куротқа кеткэн йекен
/Н.-хан/;
қ у лп
/клуб/:
Мэзи бир салынған қ у лп
/Акк/;
мөзий
/му-
зей/:
Мөзийда бизиц сүўрэт тур екэн
/Ийш/;
нерба
/нерв/:...
ишни нербилэриц саў деди
/Аққ/;
рэқгэн
■рентген/: 7
ешкэрип көрии рэцгэнгэ түшүрдү;, ҳэп -
тэк
/антека/:
Ҳэпт эк күмбатарда
/Майем/;
б/ әскерий, физкультура ҳәм спорт ислерцне бай-
лаиыслы сөзлер:
ақапЦоқап
/окоп/:
Ақаптыц үсти-
нэн ийт секирэди. Оқаптық ишиндэгэм керинэди^
бут алионбпат алион
/батальон/:
Ўөзимизди бут али-
онға алып кетти. Паталионға кеттиғо
/Ақк/.
Ўор-
126
www.ziyouz.com kutubxonasi
таншымыз паталионга кэтип, со тас көнирдэ қ а л •
ды\ камандирЦкачандияр
/комаплир/:
Камандирлэр
бундай еттирмэйди
/Лқк/.
Канандпяры жазып бэрэ>
бергэн
,'Дқб/.
Майыр
/майор/;
пушқы
/пушка/;
Кырқ.
беш дегэн пушқы бар
/Лкк;;
ыстадиан
/сталион/:
қзн
ыстадианды айналдырып жүрекэн
/Ийш/.
7/ Үй осбап-үскеиелерн, ааық-аўкат ҳәм кийим-
кеншек атамаларына байланыслы сөзлер:
кампыт
/кон-
фета/;
кэстирилкэ
/кастрюля’;
пэшийнэ
/печенье/:
пилмэн
/пельмени/,
шепкэ
/шапка : Дй
ш епкэли, қи-
шақғы арқалап жүрәсэқ
,/Досб ;
шетки
чцётка/; ла-
тийқки
/ботинка/ т. б.;
8/ календарь, астрономин ҳом ҳэ
|1
кыйлы өлшеу-
лерге байланыслы сөзлер: сгуг: /ангуст/: 0 «
екинши
ағус күнү мен китап алдым \кк<: килэмит ир
/ки-
лометр/:
Нурата сэксэн килэмит ир
/Лкб/;
М унут
/ минут/:
Опшз мунут, ийгирма
чунут; синтэвир
/сентябрь';
синтэвирдэ келдим; свткү
/сутка/:
Соқғы,-
ларға үш сөткү болду
/Ақк., Лкб./ т. б.
Кубла диалект лекснкасындн рус тилнпсн аўыскан
топонимикалық ҳәм ономастпкалык атамаларга байла-
ныслы мынадай сөзлер бар:
Аўст рия-А
пстрии:
Аустрия келди.
Дмитр-Димитров
/колхоз нты/:
Олар Д м ит ргз
тийисли.
Ж дан-Ж яыюз
/колхоздыц агамасы/;
Ж дан тврт.
М эскэў-
Москва:
Мэскэўгэ барды
/Ақб/.
О лга-
Волга /дәрья
агамасы :
Қарылпақ эўэлдэ
О лга дәрйасынық бойында отырады экэн
/Досб).
Сыбыр-
Сибнрь:
Сыбырға жибэрэтуғын еди
/Досб/.
Бэри сыбырда... т. б.
Диалект лекснкасыпда фонетикалык өзгериске ушы-
рап колланатуғын рус тилинен аўыскан сөзлер еки
группага бөлинеди:
'
а даўыслыларға байланыслы фонетикалык өзгс-
рислер:
Сөз басында, ортасыпда ҳәм акырында келотугып
а
даўыслысы диалектке аўыскан рус сөзлеринде тө-
мендегидей даўыслылар менеп алмасады: « > « ,
э,
э/с/,
ы-бурки
/әд
-бурка\, гэйки
/'гайка/,
мэрки
/марка/,
меркэ
/мерка/,
нрикез
/приказ/,
тубүретки
/табурет-
ка/,
шайбы
/шайба/;
О
даўыслы сесн сөз басы, ортасы ҳәм ақырыпда
127
www.ziyouz.com kutubxonasi
ммиалаН (|юисгмк:
1
лық қубылысқа ийе:
о;>а, э, у - а с -
тонопка
/,
1
д. остаиомка/,
нэселки
/иосилка/,
рай П У
/рай 110/.
е>-ы,и\ поришн
/од. поршеиь/,
римонт
/ремонт/,
сизон
/сеаон/,
чихол
/чехол/,
ранин
/раненый/;
и>е,и:
Си‘нт
/бинт/,
интирнат
/интернат/; у > о :
брос/
брус,
брусья/; м>ы
-вийсилкә
/әд. высылка/,
кэрита
/коры-
та/. Дмалскгке аўыскан рус сөзлеринде ааўыссыз с се-
си менен басланған сөзлерднч алдына
ы, ү
фопемала-
ры косылып айтылады, яғпый, буннан протеза проце-
спн көриўге болады:
ыстанок
/әд. станок/,
үстөл'стол1.
Сөз
ақырында
пс, ск
даўыссыз сеслери қатар келген
жағдайда русша сөзлерге
и
даўыслысы қосылып ай-
тылады:
гипси
/әд. гипс/,
дески
/дпск/ т. б.
Гейпара ўақытларда сөз ақырындағы даўыслы фо-
нема /мысалы а/ түсип қалааы, апокопа процесн келип
туўады:
растрат
/әд. растрата/,
рот
/рота/ т. б.
б/ даўыссызларга байланыслы фонетикалық өзге-
рислер:
в>б-пробэрки
/әд. проверка/,
берстак
/верс-
так,';
д> т -колот ки
/әд. колодка/;
т>д-домоддых
/дом отдыха/;
к> қ-зақас
/әд. заказ/;
л> р-кам зор
/әд. камзол/;
ч>ш-шаишы,
/әд. частный/;
щ > ш йэишк
/әд. ящик/ т. б.
Диалекттеги базы бир рус сөзлеринде сөз ақырын-
да тислик /денталь/ /л, тил алды /палаталь/ й, ал гейде
тугас аффикстиц де түснп калыў фактлери гезлеседн.
Мысалы
т, й, ть
түсип қалады:
артис
/әд. артист/,
шашны
/частный/;
извес
/известь/;
-ный
айтылмайды:
уполномочен
/әд. уполномоченный/.
Рус тнлинеи диалектке аўыскан сөзлер бәрҳә фо-
нетикалық өзгерис пенен айтыла бермейди. Ҳәзирги
•ўакытшц өзинде-ак
клеищ , главный, оборотт.
б. сөз-
лер өзгериссиз русша формасыпда айтылады. Қолла-
пылыўы, фонетикалык струкгурасы жағынан рус тилин-
де. карақалпак тнли ҳәм оиыц қубла диалектинде бпр
түрли айтылатуғын сөзлер диалекттен көплеп орын
алып киятыр.
Ҳәзирги ўақытта рус тили СССР хал
1
лқлары ушын
гапа емес, ал дүнья жүзи мийнеткешлернппн сүникли
тили. Кубла диалект лексикасында рус тилинен аўысқан
сөзлердиц кецнен қоллаиылыўы —қарақалпақ халқыиыц
аўызеки сөйлеў тилнпиц ҳәр гореплеме раўажлапып
байыўын көрсетеди.
П 8
www.ziyouz.com kutubxonasi
III нлп
ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛИ ДИАЛЕКТЛ1:РИНДЕГИ
ТУЎЫСҚАНЛЫҚ ТЕРМИНЛЕРИ
Каракалпак әдебий тили ҳәм аўызеки снйлеў ти-
лннде қолланылатуғын туўысқанлык термиилерпн из-
ертлеў биз тәреиинен НХ)1-197()-жыллар даўамында
үзлнксиз түрде алын барылды. Халықтын жергилнкли
тилинин сөз байлығыпда модепиягтын. аўыл хожалы-
ғыныц ҳәр кыйлы тараўларына, адамлардыц күнде-
ликли турмысы, топоннмнкалық, т. б. атамалар менен
бнрге басқа
туўыскап
тнллердеп сөзлнк составқа
аўысқан сөзлерде көплеи ушырасады.
Мзертлеўдин барысында қарақалиақ халқы арасын-
да бир капша жыллар даўамында сақлаиыи, өзпннц
тарнйхый традициисыпа . нйс болган, шығысы ҳзм
струкгурасы бойыпша қызығыўшылык туўдырыўшы ту-
ўысқанлық терминлерп бопынша бир қанша матери-
аллар жыйналды. Топланғап туўысқанлық термннлер-
ине қолдан келгениише апалпз жис.ай огырып, оқыў-
шылар жургшылығыпа усыпыўды мақул көрдик.
Диалектлик
лексика состаиындағы туўысқанлық
терминлерин үйрениў моселеси кеүил аўдарарлық ис,
себеби қарақалпақ одебий тилннде туўысқанлық тер-
мннлер респубдика массасынын күпделикли пайдала-
натуғын пресса тнли мспен бе|)илсе (әдебий норма),
диалекглердеги туўыскаплық сөзлери информаторлар
менеи жақыниан гүррицлеспи, пикпр алысыў нәтий-
жесинде жүзеге келгеи белгнлн территория ўокили-
ннн туўысқаилық термипп болып табылады.
Карақалпақ тнлинип қубла диалект лексикасын-
дағы туўысқанлық терминлерн оз арпасын улыўма
халықлық тилден алады ҳэм тнлдсгп П1ымбай, Кегей-
Do'stlaringiz bilan baham: | 
