Gidrotexnika

giposen tr
deb ataladi. G i p o s e n t r ustidagi yer q obig'i esa 
episen tr
deyiladi.
0 ‘c h o q n in g chuqurligi (yer fokusijga k o ‘ra, yer qim irlash c h u q u r fokusli 
300—700 k m , oraliq fokusli — 60 km d a n 300 km g ach a, n o rm a l fokusli — 
50 km ga c h a b o ‘ladi. Eng katta x avf kichik fokusli (chuqurligi 15 k m g ach a) 
yer qim irlash b o ‘lib, u n in g ulushi u m u m i y e n erg iy a ja m la m a s in in g 75 % ni 
tashkil etadi.
Elastik energ iy alar t a ’sirida elastik t o ‘lq in lar hosil b o ‘ladi. U l a r t o g ‘ 
jinslari ic h id a ikki tu rdagi tarqalishga boMinadi: b o ‘y lam a ( P ) , b u toMqinlar 
o v o z toMqinlari kab id ir va k o ‘n d alan g ( 5 ) .
K o ‘n d a la n g toMqin yer qobigMning su y u q lik d an ta rkib to p g a n q is m id a n
oMmaydi. Bu toMqinning tarqalish tezligi to g ‘ jinslarining zichlik va elastiklik 
xossalariga bogMiqdir. K uchli y e r q im irla sh d a b o ‘y la m a toMqin tarqalishi 
seziladi. Bu toMqinlar y e r sirtiga y aqinlashib, a tm o sferag a o v o z beradi.
S eysm ik toMqinning u c h in c h i, yuzadagi tu ri g r u n tn in g sirtida tarqalishi 
c h e g a ra lan g a n d ir. Bu tu rdagi toMqinlar ikkiga boMinadi: Lava va Releya 
toMqinlari.
G id ro te x n ik a inshootlarining m ustahkam ligi va ustuvorligini hisoblashda 
seysmik t a ’sirlam i hisobga olish zarur. Seysm ik t a ’sirlarga quyidagilar kiradi: 
in sh o o t m assasidan hosil boMgan t a ’sirlar (seysm ik energiya yuklari); suv 
b irik m a la rin in g m assasi (yoki g id ro d in a m ik b o sim ); yer q im irla sh d a n hosil 
boMgan suv o m b o rid a g i toMqin k u ch i va c h o ‘k in d ila rn in g d in a m ik bosim i.
1 . 2 . 9 . G id ro te x n ik a in s h o o tla ri q u r ila d ig a n m a y d o n la r n in g
y e r q im irla sh k u c h la rig a b ard o sh lilig i
I I I , IV sinfli d i m l o v c h i i n s h o o t l a r n i ( u l a r n i n g b u z ilis h i h a l o k a t l i
talafotlarga olib kelm aydi) va b o sh q a b a r c h a sinfli bosim siz in sh o o tla rn i 
loyihalashda quriladigan m a y d o n n in g zilzilabardoshligi hududlarning seysmik 
rayonlashtirilgan xaritasidan olinadi.
Bu x arita i n s h o o t qurilishi m a y d o n c h a s in in g dastlabki b alini belgilash 
u c h u n xizm at qiladi va b u o ‘rta sharoitli g ru n tla r ( q u m , loyli g ru n tla r)g a
taalluqlidir.
29

---

Inshootga seysmik t a ’sirni b a h o la s h d a geologik sharoitlarga k o ‘ra yer 
q im ir la s h p a r a m e t r l a r i o ‘zgarishi h is o b g a o l i n a d i ( m a s a l a n , q o y a to s h
asoslarda seysmik t a ’sir k am va suvga t o ‘y in g a n loyli z a m in la rd a k o ‘p t a ’sir 
qiladi). Seysmik ball 1.7-jadval m a ’lu m otlari asosida aniqlashtiriladi va qabul 
qilinadi.