Gidrotexnika

N a z o ra t savo llari
1. T u p r o q l i t o ' g ' o n l a r n i n g q o ' l l a n i l i s h i v a v a z i f a l a r i h a q i d a a y t i b b e r i n g .
2 . T u p r o q l i t o ' g ' o n l a r t a s n i f i n i k e l t i r i n g .
3 . T u p r o q l i t o ' g ' o n l a r b a l a n d l i g i q u r i s h u s u l i b o ' y i c h a q a n d a y t u r l a r g a b o ' l i n a d i ?
I
4.21-rasm .
G'ovaklardagi
bosim ning vaqt bo'yich a o'zgarishi:
/ — s a m a ra li b o sim ; 
2 —
g 'o v a k ­
lard a g i ( n e y tra i) b o sim .
236

---

4 . T u p r o q l i t o ' g ' o n l a r n i n g f i l t r a t s i y a g a q a r s h i q u r i l m a l a r i b o ' y i c h a q a n a q a a s o s i y
t u r l a r i m a v j u d ?
5 . T o ' g ' o n f i l t r a t s i y a h i s o b l a r i o r q a l i n i m a l a r a n i q l a n a d i ?
6 . T u p r o q l i t o ' g ' o n l a r n i n g f i l t r a t s i y a g a q a r s h i q a n d a y q u r i l m a l a r i m a v j u d ?
7 . T u p r o q l i t o ' g ' o n l a r d a g i d r e n a j q u r i l m a l a r i q a y s i m a q s a d l a r d a o ' r n a t i l a d i v a u n i n g
q a n a q a t u r l a r i n i b i l a s i z ?
8 . T u p r o q l i t o ' g ' o n t a n a s i z a m i n , q i r g ' o q v a b e t o n i n s h o o t l a r b i l a n q a n d a y
b i r l a s h t i r i l a d i ?
9 . T u p r o q l i t o ' g ' o n l a r qiyali klari u s t u v o r l i g i h i s o b i v a z ifa la ri v a u su l l a r i n i a y t i b b e r i n g .
1 0 . A y l a n m a s i r t l a r n i n g silj ishi u s u l i n i t u s h u n t i r i b b e r i n g .
4 . 2 . B E T O N VA T E M I R - B E T O N L I T O ' G ' O N L A R
4 . 2 . 1 . G r a v ita ts io n t o ' g ' o n l a r h a q i d a u m um iy 
m a ’lu m o tla r va su v o 't k a z i s h s h a r o i t i g a
k o ' r a u la rn in g ta sn ifi
U m um iy m a ’lu m o tla r. Siljishga o 'z og'irliklari bilan qarshilik k o 'r s a ta
oladigan t o 'g ' o n l a r
gravitatsion to ‘g ‘onlarddb
ataladi. T o 'g 'o n n i n g tubi bilan 
z a m in i o 'rta sid a g i yuzada hosil b o 'la d ig a n ishqalanish k uchlari t o 'g 'o n n i n g
siljishiga qarshilik ko'rsatadi.
H ozirgi p a y td a q uriladigan gravitatsion t o 'g ' o n l a r u c h u n , aso san , b eto n
ishlatiladi. Konstruksiyasining oddiyligi tufayli gravitatsion betonli to 'g 'o n l a r
keng ta rqalgan. O 't g a n asrda j u d a k o 'p gravitatsion b eto n t o 'g ' o n l a r qurildi. 
M a sa la n , D n e p r o p e tr o v s k (balandligi 62 m ) , U s tk a m e n o g o r s k (65 m ), 
B ax tarm in (90 m ), U s t- I lim (102 m ) , K rasnoyarsk (128 m ) , T ok tag u l (125 
m ), G r a n d - D i k s a n s (284 m ) va hok azo .
G ravitatsion betonli t o 'g 'o n l a r quyidagi yutuqlarga ega: 1) b e to n ishlarini 
to 'l i q m exanizatsiya qilish va progressiv qayta ishlatiladigan q o lip la rd a n
(opalubka) foydalanish mumkinligi; 2) qurilish davrida term ik rejim sharoitini 
yaratish; 3) k a m se m e n t ishlatish im k o n iy ati borligi; 4) 1 m 3 q o 'y ilad ig an
b e to n ta n n a rx in in g arzonligi.
O 'z nav b atid a gravitatsion b e to n li t o 'g ' o n l a r q a to r kam chiliklarga h a m
ega: 1) yengillashtirilgan t o 'g 'o n l a r (arkali, kontrfors)ga k o 'r a k o 'p hajm dagi 
b e to n ishlatilishi; 2) b e to n n in g m u sta h k a m lik xossalaridan k a m foydalanish;
3) z a m in g a zo 'riq ish la rn in g ten g taqsim lanm aganligi.
Suv o 'tk a z is h s h a ro itig a k o 'r a , gravitatsion b e to n t o 'g ' o n l a r quyidagi 
tasnifga b o 'lin a d i:
1. 
S uv tashlovchi y o k i suv о ‘tkazuvchi to ‘onlar
— t o 'g ' o n fronti b o 'y ic h a
suv o 'tk a z u v c h i oraliqlar o 'r n a tila d i va ular orqali suv o 'tk azilad i.
2. 
Usticlan suv о ‘tkazmaydigan to ‘g ‘onlar.
Bunday t o 'g 'o n l a r ustidan suvni 
o 'tk a z ib b o 'lm a y d i. Suv o 'tk a z is h , asosan, t o 'g ' o n jo y lash g an jo y n in g yon 
to m o n i d a g i yoki t o ' g ' o n ta n a s id a jo y la s h g a n suv c h iq a r is h in s h o o tla ri 
y o rd a m id a a m alg a oshiriladi.
237

---

U stidan suv o ‘tkazm aydigan gravitatsion t o ‘g ‘o n la r ikki vazifani bajarish 
u c h u n xizm at qiladi. Birinchisi katta hajm li, c h u q u r suv o m b o rla rin i b a rp o
etish, ikkinchisi daryodagi g id ro u zellar oldida d im la n g a n suv sathi frontini 
hosil qilish.
4 . 2 . 2 . G r a v ita ts io n t o ‘g ‘o n la rn in g k o n s tru k s iy a la ri
G r a v i t a t s i o n t o ‘g ‘o n l a r n i n g k o n s tru k s iy a la ri t o ‘g ‘o n va z a m i n n i n g
t u rg ‘unligini o rtiq c h a zaxirasiz t a ’m in lash bilan birga ix c h a m , qurish va 
foydalanish oddiy boMishini t a ’m inlay olishi, uning m e ’morchiligi zam onaviy 
talablarga ja vob bera olishi, t o ‘g ‘o n elem entlari va z am inini tekshirib turishni 
ko‘zda tutish shart. Bu talablar t o ‘g ‘o n tarkibiga kiradigan barcha inshootlarga 
va b o sh q a b a rc h a jih o zlarg a (zatvor, k o ‘targichlar, k o ‘priklar), pastki b ie f 
konstruksiyalarida h a m taalluqlidir.
D re n a j. T o ‘g ‘o n n in g t u r g ‘unligi va u n in g ixcham boNishida filtratsiya 
b osim ini b u tu n la y y o ‘qo tish yoki q ism a n kam aytirish katta a h a m iy a tg a ega. 
C h u q u r s e m e n tli t o ‘siq p a r d a filtratsiya b o s im in i k a m a y tir is h d a k a tta
a h a m iy a tg a ega b o ‘lsa-da, lekin u filtratsiya b o s im in i b u tu n la y y o ‘q o ta 
olm aydi. S o ‘n m a y qolgan filtratsiya b osim ini b u tu n la y y a n a d a s o ‘ndirish 
m a q sa d id a t o ‘g ‘o n ta nasi ichida n a z o ra t galereyasi qurilib, u n d a n t o ‘g ‘o n
tubiga t o m o n q u d u q la r qaziladi h a m d a n a z o ra t galereyalaridan pastki b ie f 
t o m o n t o ‘p la n ib q o lg a n filtratsiya su v la rin i c h i q a r i b y u b o r is h u c h u n
n aychalar o ’rnatiladi. N a z o ra t galereyalari t o ’g ’o n n in g yuqori b ie f qirrasidan 
ta x m in a n 2 ,0 —2,5 m m asofada o ’rnatiladi.
N a z o r a t g a le re y a la ri b a la n d lik la ri 30 m d a n o rtiq b o ’lgan b e to n li 
t o ’g ’o n la r d a 2 ta d a n k a m b o ’lm asligi sharti bilan quriladi. Bular t o ’g ’on 
ichida d re n a jla r qurib, u larn in g t o ’g ’ri ishlashlarini tekshirib turish u c h u n
katta qulaylik tu g ’diradi. E ng pastdagi n a z o ra t galereyasi yetarlich a keng 
(3 ,5 —4,0 m ) b o ’lishi va balandligi esa galereya ichida tu rib s em en tatsiy a 
q u d u q la rin i qazish u c h u n im k o n b era oladigan b o ’lishi shart. A gar drenaj 
q u d u q la rid a n birontasi y o m o n ishlaydigan b o ’lsa, u n in g y o n id a n yangisi 
qaziladi. S h u ishlar u c h u n z a r u r b o ’lgan m e x a n iz m la m i bir y e rd a n ikkinchi 
yerga k o ’chirish g a z a r u r b o ’lgan tr a n s p o r t v ositalarining yurishi u c h u n
galereya b o ’ylab te m iry o ’l relslari o ’rnatiladi. G alerey an in g oxirida yuqoriga 
c h iq ib -tu sh ish u c h u n lift o ’rnatiladi (4 .22-rasm ).
N a z o ra t galereyalari yaxshi yoritilgan b o ’lishi, filtratsiya suvlarini hisobga 
olib tu radigan, t o ’g ’o n n in g c h o ’kishini va u ning ayrim elem entlarining kuch - 
lanishini k o ’rsatib turadigan qu rilm alar bilan to 'la jih o z la n g a n b o ’lishi shart.
N a z o r a t galereyalari t o ’g ’o n n in g m u stah k am lig in i k am ay tirad i, sh u n in g
u c h u n b u hoi t o ’g ’o n n in g loyihasini tu zish d a e ’tiborga olinishi kerak. Shu 
m u n o s a b a t bilan galereya atrofidagi b e to n d a p a y d o b o ’la digan o rtiq c h a
k u c h la n is h la r g a b a rd o s h b era o la d ig a n qilib, galerey a k o n t u r i b o ’ylab 
a rm a tu r a la r o ’m atilishi kerak.
238

---

тштттктт^тттт^
4.22-rasm.