Gidrotexnika

A ylanm a silindrik sirtlarni siljish uslubi b o ‘yicha
to 'g 'o n qiyaliklari ustuvorligi hisobi sxem asi:
I —
t o 'g 'o n ta n a s i g ru n tin in g ta b iiy n a m lig i; 
I I
— t o 'g 'o n ta n a s i g ru n tin in g suvdagi 
m u a lla q h o la ti; 
I I I
— t o 'g 'o n z a m in i g ru n tin in g su v d ag i m u a lla q h o la ti.
(4.21)
О
УўСў<р3
2 
1 
0 - 1 - 2
234

---

b u n d a , 
h v hv
... 
hn
— uchastka boNmalarining balandligi (m asshtab b o ‘yicha 
c h iz m a d a n o lin ad i); y,, y2, ...yn — m o s ravishda h a r bir boMmadagi g ru n t 
hajm og'irligi.
Depressiya egri chizig'i va pastki bief suv sathi ostida jo ylashgan uchastka 
b o 'lm a la r id a g ru n t hajm iy og'irligi, u n in g suvdagi m u a lla q holatini hisobga 
olgan h o ld a qabul qilinadi:
yws = g l P d - P w (
(4.22)
b u n d a , p d va p w — m o s ravishda g r u n tn in g va suv zichligi k G / m 3; 
n —
g ru n t g'ovakligi.
M o m e n tla r n i an iq lash u c h u n b o 'l m a og'irligi 
G
= 
g p ^
• 
b
• 
Arcd siljish 
sirtiga k o 'c h ir ila d i va u n i ikkita tashkil e tu v c h ig a ajratiladi: siljituvchi 
Ғ5 = (7- s in g a va n o r m a l
Gn
= G - s o s a , u l a r t a ’s i r i d a b o ' l m a ta g id a
is hqalanish k u c h i 
Ft
hosil bo'ladi:
Ft = o n '
tgy? 
= o
• c o s « • tgy7, 
(4.23)
b u n d a , a — o 'z g a r u v c h a n b u r c h a k ( 4 .2 4 -ra s m ); 
(p
— b o ' l m a sirtidagi 
is hqalanish burchagi.
T ishlashish k u c h i 
Fc = c -1,
b u n d a
I
— b o 'l m a sirti uzunligi, m ; 
с
— 
b o 'l m a sirtidagi g ru n t so lish tirm a tishlashish, Pa.
Filtratsiya o q im in in g k u c h i quyidagi fo r m u la d a n aniqlanadi:
(4.24)
b u n d a , y4, va 
A 2 —
filtratsiya oqim i zonasi, m o s ravishda 
g -d -j
va 
e-j-g
c h iz m a d a n m assh tab b o 'y ic h a a n iq lan ad i; /, — Л, z o n asin in g o 'r t a c h a oqim
gradiyenti; / 2 — 
oblastining o 'r t a c h a o q im gradiyenti.
Y u q o rid a k o 'rilg a n k u c h la r m o m e n ti 4.23 form u lag a q o 'y ils a, quyidagi 
ifoda hosil b o 'lad i:
к =
gPred- ^ • I^red • cosq • 
tgy+Zcl
2 5
)
gPrtd • 
Ь ■
E ^ d - s i n a + Ғ /, ■ y + / / 2 • y
S eysm ik h u d u d la r d a q u rilay o tg an t o 'g ' o n l a r h isobida seysm ik k u c h n i 
h isobga olish kerak. B o 'l m a n i n g h a r xil s irp a n u v c h i egrilik radiusi va 
m ark a z in i q ab u l qilib, ustuvorlik zaxira koeffitsiyentining m in im a l q iym ati 
tfzmin aniq lan ad i.
4 . 1 . 1 6 . G 'o v a k la r d a g i b o s im h a q i d a t u s h u n c h a
Suv kam o 'tk azad ig an suvga to 'y in g a n gruntlar tashqi kuch va o 'z og'irligi 
t a ’sirida zichlanganda g'ovakliklarda bosim p aydo bo'ladi. Boshlanish paytida 
h a m m a y ukni g 'o v a k la r ichidagi suvlar o 'z ig a q a b u l qilish n atijasida bosim 
p ay d o b o 'la d i. S h u n in g u c h u n h a m b u n d a y b o sim n i 
g'ovaklardagi bosim
235

---

natijasida paydo b o ‘ladigan bosim
deyiladi. 
Bu b osim ni b a ’zi bir h ollarda 
neytrai bosim
d eb h a m ataladi.
G r u n t d a n suv oqib c h iq a b o sh la g a n d a n
s o ‘ng b o s i m g r u n t z a r r a l a r i g a u z a t i l a
boshlaydi va g ‘ovakdagi suv chiqarilgach 
b o sim t o ‘liq g ru n t zarralariga t a ’sir qiladi. 
B u n d a y
bosim sam arali
b o s im dey ilad i. 
S h u n d a y qilib, g ‘o v ak d ag i suv va g ru n t 
zarralari qabul qiladigan bosim lar yigNndisi 
tashqi bosimga
ten g boMadi. Bu ikki b o sim n in g vaqt b o ‘yicha tavsif xarakteri 
4 .2 1 -ra s m d a k o ’rsatilgan.
4.2 1 -rasm d an k o ’rinib turibdiki, grun tn in g filtratsiya koeffitsiyenti q a n c h a
kam b o ’lsa, g ’ovaklardagi b o sim k o ’p vaqt d a v o m etadi.
G ’ovaklardagi bosim m avjud g r u n tn in g siljishi r o ’y b e rg a n d a , u ning 
siljituvchi k u ch la rn i q a b u l qilish qobiliyati sezilarli b o ’ladi, c h u n k i n o rm a l 
k u c h la r suvga uzatiladi va natijada, is hqalanish k u ch i y o ’qotiladi.
G ’o v a k la rd a g i b o s im n i k a m a y tiris h u c h u n g r u n t m assividagi suvni 
y o ’qo tish kerak va u n in g evaziga is hqalanish kuchi p a y d o b o ’ladi.
4 . 1 . 1 7 . T o ‘g ‘o n t a n a s i v a z a m in in in g c h o 'k is h i
Tabiiy sharoitlarda zam inlardagi g ru n t z o ’riqish h olatida b o ’ladi. Bunday 
z o ’riqishlar 
tabiiy
d e b n o m la n a d i. Tabiiy z o ’riqishlar c h u q u rlik o rtg a n sari 
chiziqli q o n u n G =
gpt
asosida o ’zgaradi, b u n d a , 
Gz —
n o r m a l z o ’riqish; 
p
—
g ru n t zichligi; 
t —
yuqori joylashgan g ru n t qatlam i.
T o ’g ’o n qurilishi jarayonida z am indagi kuchlanish natijasida u nin g pastki 
qism idagi g ru n t asta-sekin c h o ’kadi. G r u n t l i t o ’g ’o n la rn in g c h o ’kishi ikki 
qism dan, y a ’ni t o ’g ’o n tanasidagi grun tn in g c h o ’kishi va zam indagi gruntning 
c h o ’k ishidan tashkil topadi.
U m u m i y c h o ’kish t o ’g ’o n balandligidagi qurilish davrida g ru n tla m in g
zichlanish darajasiga va zam indagi g ru n t turiga b o g ’liqdir. Yaxshi zichlangan 
q u m o q gruntli t o ’g ’o n n in g , t o s h li- q u m o q yoki toshli zam inlardagi c h o ’kishi 
kam m i q d o r d a b o ’lganligi sababli uni e ’tiborga olm aslik kerak.
T o ’g ’o n tanasi k o ’ndalang kesimi konturini loyihaviy sath d a ushlab turish 
u c h u n t o ’g ’o n tanasi va z a m in n in g c h o ’k ishidan s o ’ng u n in g balandligi 
b o ’yicha u m u m i y c h o ’kish q iym atiga ten g b o ’lgan qurilish zaxirasi qabul 
qilinadi.