Геодезиядан 1-практикум

1.2. Геодезик ҳисоблашларнинг умумий қойидалари
Геодезик ўлчашлар натижаларини ишлаб чиқиш учун турли воситалар қўлланилади: жадваллар, логарифмик чизғичлар, электрон клавишли ҳисоблаш машиналари (ЭКҲМ), дастурли ЭКҲМлар, ҳамда ЭҲМ ва компьютерлар.
Ҳисобланган натижаларни аниқлиги бошланғич маълумотлар аниқли-гидан ошмаслиги сабабли, ҳисоблашларда жараёнларнинг ортиқча аниқлиги эмас, балким етарлисини олдиндан белгилаш тавсия этилади.
Катта миқдордаги рақамлардан иборат геодезик масалаларни ечиш учун вақтни кам сарфлайдиган ва иложи борича оралиқ натижаларни ёзмасдан арифметик жараёнларни бажаришга имкон берадиган ҳисоблаш воситаларни қўллаш зарур.
Ҳисоблаш натижаларини ёзиш учун ҳисоблашнинг кетма-кетлигини ортиқча жараёнсиз аниқлайдиган ва оралиқ ҳамда умумий назоратни таъминлайдиган махсус схемалар, бланкалар ва қайдномалардан фойдаланилади. Ҳисоблаш жараёнида рақамларни қабул қилинган ҳисоблаш шрифтини қўллаб аниқ ва тартибли ёзиш керак. Барча ёзувларни шундай олиб бориш керакки, улардан ҳар қандай бажарувчи фойдалана олсин.
Барча ҳисоблашларни назорат билан бажариш лозим. Ҳисоблашдан олдин барча бошланғич маълумотларни батафсил текшириш лозим. Ҳисоблашда дастлабки ёзувлардан фойдаланмаслик керак, чунки рақамли материалларни қайта ёзиш қўшимча ҳаражатни талаб қилади ва кўпинча ёзишда хатолар ҳамроҳ бўлади.
Геодезик ҳисоблашлар жараёнида, одатда, ноаниқ ўлчанган миқдорларни тахминий қийматларини акс эттирадиган бошланғич маълумотлардан фойдаланилади. Тахминий сонлар билан арифметик ҳисоблашларни бажариш қатор хусусиятларга эга бўлиб, уни геодезик масалаларни ечишда ҳисоблаш жараёнларни мақбуллаштиришда билиш ва инобатга олиш керак.
Шахсий кутубхона:
Эшназаров Дониёр Бахромалиевич


1.3. Аниқ ва тахминий сонлар
Аниқ сонлар қандайдир миқдор (катталик) ларнинг хатосиз қийматларини ифодалайди ва одатда математик келиб чиқиш хусусиятига эга. Бундай сонларга мисол қилиб қуйидагиларни келтириш мумкин:
- предметлар ёки улар ўрниларини ҳисоблаш натижасида қаторда ҳосил қилинган миқдорий натурал сонлар (2; 5; 18; 129 ва ҳ. к.), масалан, полигондаги бурчаклар сони, қайта ўлчашларнинг сони ва ҳ. к.;
- аксиома сифатида қабул қилинган, шартли бирликларни эталонли мажмуа-сини акс эттирадиган аниқ ўлчов бирликлари (масалан, 1м = 100см; 1га = 10000м ;
1 = 60 ва ҳ.к.);
- план ва карталарнинг олдиндан ўрнатилган сонли масштабли қийматлари (1 : 5000; 1: 10000) ёки релъеф кесими баландлиги ( 2м; 5м) ва ҳ.к;
- назарий формулалардаги айрим доимий коэффициентлар (масалан, учбур-чакнинг юзаси тенг, бу ерда аниқ сон);
- назарий конуниятларни акс эттирувчи сонли қийматлар: масалан, кўпбур-чакларнинг ички бурчаклар йиғиндиси га тенг; тўртбурчакларда диоганаллар сони - 2, бешбурчакларда - 5, олтибурчакларда - 9.
Тахминий қийматлар, ўлчаш, ҳисоблаш ёки яхлитлаш натижасида пайдо бўладиган, хато билан ҳосил қилинган қандайдир миқдорлар қийматини ифодалайди. Кўпинча тахминий сонлар, бирлик учун қабул қилинган қандайдир қийматни бошқа ўша турдаги қийматга маҳфум нисбатини ифодалайди. Тахминий сонларга қуйидагилар мисол бўла олади:
- айрим иррационал математик миқдорларни яхлитланган қийматлари (масалан, ва бошқ.);
- тажриба йўли орқали (эмпирик) ҳосил қилинган формулалар коэффициенти ёки формулалардан амалий қулай фойдаланиш учун, қийматлари яхлитланган коэффициентлар (масалан, замонавий кўриш трубаларнинг ипли дальномерлари коэффициентлари 100 тенг қилиб қабул қилинган, ҳолбуки уларнинг ҳақиқий қиймати ушбу қийматдан озмунча фарқ қилиши мумкин);
- турли физик қийматларни мувофиқ техник воситалар ёрдамида ўлчаш натижалари.
Геодезияда бевосита ёки билвосита қуйидаги физик қийматлар (бурчаклар, чизиқ узунликлари, шакллар юзаси ва бошқ.) ўлчанганлиги ҳамда ўлчаш жараёнининг ўзи тасодифий бўлганлиги сабабли геодезик ўлчашларнинг натижалари ҳамма вақт тахминий сонлар ҳисобланади.
Сонлар (аниқ ва тахминий) бутун ёки касрий бўлиб, даражалардан ташкил топган. Хўш, ўнли каср билан ифодаланган сонларда, вергулдан чапда кетма-кет бирлик, ўнлик, юзлик, минглик, ўнгминглик ва ҳ.к. даражалар, вергулдан ўнгда эса - бирнинг ўн, юз, минглик бўлакларининг даражалари жойлашган. Мисол, 1802,36 сонда 1 рақам минглик даражада, 8 рақам - юзлик даражада, 0 рақам - ўнлик даражада, 2 - бирлик даражада, 3 рақам бирнинг ўн бўлакли даража, 6 рақам эса бирнинг юз бўлаги даражасини ифодалайди.