Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

shu jumladan, 
aniqlangan zaxira
Yiliga qazib 
olinmoqda
ko‘mir
neft
tabiiy gaz
temir rudasi
mlrd.t
mlrd.t
trln. m
3
mlrd.t
14800
480
320
400
1200
260
142
1500
5,0
3,8
2,5
0,9
Mineral yoqilg‘i geologik zaxiralarining umumiy prognozi 12,5 trln. tonnadan 
oshadi. Ushbu zaxiralar hozirgi vaqtda qazib olinishini hisobga olganda 1000 
yilga yetishi kerak. Mineral yoqilg‘ining asosiy qismi ko‘mir (60% gacha), 
qolgani (27% ga yaqini) neft va gazdan hamda slanes va torfdan iborat.
Yoqilg‘i mineral resurslarining konlari, asosan, qadimgi platformalarning 
chekka botiq qismlarida ko‘proq uchraydi. Hozirgi vaqtda jahonda 36 mingdan 
ziyod ko‘mir havzalari va konlari bor bo‘lib, ular jami quruqlikning 15% ini 
egallaydi. Asosiy ko‘mir konlari yer kurrasining shimoliy yarimsharida 
joylashgan. Yirik ko‘mir konlari Osiyo (Rossiya, Xitoy, Hindiston), Shimoliy 
Amerika (AQSH, Kanada), Yevropa (Germaniya, Polsha, Ukraina) va Avstraliyada 
joylashgan.
Jahon bo‘yicha 600 dan ortiq neft va gaz havzalari aniqlangan. Hozirgi vaqtda 
ularning 500 ga yaqinidan neft va gaz qazib chiqarilmoqda, ishga solingan barcha 
konlarning umumiy soni esa 35 mingdan ortadi. neft va gaz konlarining asosiy 
qismi sayyoramizning shimoliy yarimsharida joylashgan. Bular G‘arbiy Sibir, 
Shimoliy Amerika va Karib havzasi, Arabiston platformasining cho‘kindi jinsli 
chekka botiq hududlari, Markaziy Osiyo, Shimoliy va Markaziy Afrika hamda 
boshqalardir.

---

19
Hozirgi jahon iqtisodiyotida ma’dan (metall) rudali qazilma resurslarining 
ahamiyati nihoyatda kattadir. Umuman, hozirgi vaqtda metalldan foydalanmaydigan 
bironta moddiy yoki nomoddiy ishlab chiqarish sohalarini topish amrimahol. 
Ma’dan rudali mineral resurslarga boy mintaqalar ham borki, ularning asosiy 
konlari yerning rudali halqalari bo‘ylab joylashgan. Bular Alp – Himolay, Tinch 
okean bo‘yi halqalari va boshqalar. Bunday mintaqalar tog‘-kon sanoati uchun katta 
xomashyo bazasi bo‘lib xizmat qiladi va alohida o‘lkalar yoki mamlakatlarning 
xo‘jalik ixtisosini belgilaydi. Rossiya, AQSH, Kanada, Avstraliya, Braziliya, 
JAR, Xitoy, Malayziya, Indoneziya, Qozog‘iston jahonda qora va rangli metall 
xom ash yolariga eng boy mamlakatlar hisoblanadi.
Noruda mineral boyliklardan tuzlar, fosforit va oltingugurtli minerallar, quri-
lish materiallari konlari qadimiy platformalarda, burmali tog‘larda ko‘p uchraydi.
Muhim tabiiy qazilma resurslar qatoriga geotermal energiya (yerning ichki 
issiqlik energiyasi) ham kiradi. Bunday energiya manbalari, ayniqsa, yer yuzining 
yosh, harakatdagi seysmiklik darajasi yuqori va vulqon harakatlari davom 
etayotgan o‘lkalari (Islandiya, AQSHning Kaliforniya va Alyaska, Rossiyaning 
Kamchatka va Shimoliy Kavkaz regionlari, Yangi Zelandiya, Yaponiya, Filippin, 
Italiya, Meksika) da, ayniqsa, ko‘pdir.
Tabiiy mineral resurslarning shu vaqtgacha, asosan, iqtisodiy-texnik jihat-
dan qulay konlari o‘zlashtirib kelindi. Yangi mineral konlarni izlash ishlari 
so‘nggi davrlarda, ayniqsa, Rossiyaning Sibir, AQSHning Kordilyera tog‘lari, 
Kanada, Braziliya, Avstraliya, Afrikaning iqtisodiy jihatdan sust o‘zlashtirilgan 
hududlarida faol olib borilmoqda. Insoniyatning tabiiy mine ral resurslarni 
o‘zlashtirish borasida oldida turgan eng muhim vazifalardan biri, ularni tejab-
tergab o‘zlashtirishdan iborat.
Yer inson uchun har jihatdan eng ahamiyatli tabiiy resurs hisoblanadi. Sirasini 
aytganda, u insonning asosiy hayot manbayidir. Chunki, aholining kundalik 
hayotiy ehtiyojlari vositalarining deyarli hammasi yerdan undirib olinadi. Xalq 
bekorga «barcha boyliklarning otasi mehnat, onasi esa yer», deb unga katta baho 
bermagan.
Insonning qay darajada yer resurslari bilan ta’minlanganligi imko niyatlari 
jahon yer fondi va uning tarkibida o‘z aksini topgan. Hozirgi vaqtda jahon yer 
fondining umumiy hajmi 13,4 mlrd. gektarga teng. Ammo uning tarkibi o‘ziga 
xos. Jahon aholisi o‘z tirikchiligi yo‘lida to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanadigan yerlar 
miqdori u qadar ko‘p emas. Insoniyatga faol xizmat qiladigan yerlar (qishloq 
xo‘jaligida foydalanadigan yerlar) jahon yer fondining 34% inigina tashkil 
qiladi. Bular, asosan, ishlov beriladigan (11%) va o‘tloq hamda yaylov (23%) 

---

20
yerlardir. Bulardan ishlov beriladigan yerlar insoniyat uchun zaruriy oziq-ovqat 
vosi talarining 88% ini, o‘tloq va yaylovlar esa 10% ini yetkazib bermoqda. Yer 
fondining qolgan qismi o‘rmonli (30%), texnogen (shahar va qishloqlar, sanoat 
korxonalari, transport magistrallari, turli boshqa muhandislik insho otlari egallagan 
maydonlar 3%) va kam foydalaniladigan yoki butunlay unumsiz yerlar (33%) 
dir. Yer resurslarining eng qimmatli qismi ishlov beriladigan (ekin ekiladigan) 
maydonlar va ularning serunum tup roqlaridir.
Inson qadim zamonlardan buyon eng qulay sharoitli hududlarni o‘zlash-
tirish, ekinzorlarga aylantirish uchun uzluksiz harakat qilib keldi. Birgina XX 
asr davomida ishlov beriladigan maydonlar hajmi dunyo bo‘yicha ikki baravar 
kengaytirildi. Qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, botqoqli va zaxkash yerlarni ishga 
solish, cho‘l yerlarga suv chiqarish yo‘li bilan ekin maydonlarini ken gaytirish 
ishlari, ayniqsa, AQSH, Kanada, Avstraliya, Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy, 
braziliya, o‘zbekiston kabi davlatlarda keng ko‘lamda olib borildi. hozirgi 
vaqtda ishlov beriladigan asosiy maydonlar aynan ana shu davlatlarda joylashgan.
Shunday qilib, insoniyat o‘zini iste’mol vositalari bilan boqib kelayotgan yer 
maydonlarini kengaytirishga urinib keldi va bu borada katta siljishlarga erishdi, 
bu bir tomondan.
Ikkinchi tomondan, katta qiyinchiliklar hisobiga o‘zlashtirilgan bunday 
yer lar asta-sekin ishdan ham chiqib bormoqda. Eng avvalo, insonning e’ti-
borsizligi sababli yuz beradigan eroziya jarayoni har yili qishloq xo‘jaligida 
foydalaniladigan 6 –7 mln. gektar yerdan mahrum qilmoqda. Yerlarning bot-
qoqlanishi va sho‘r bosishi oqibatida esa yana 1–1,5 mln. gektar ekin maydonlari 
ishdan chiqmoqda. Shahar va qishloqlar sanoat va transport qurilishlarining 
yildan yilga tinimsiz o‘sib borishi ham ekin maydonlarini ortiqcha band 
qilmoqda. Buning ustiga tuproq qatlamining tabiiy unumdorligi ham pasayib 
bormoqda. Bular yer resurslaridan foydalanishda katta muam molarni keltirib 
chiqarmoqda.
Foydalanib kelinayotgan yerlarning taqdiriga tobora zo‘rayib borayotgan 
cho‘llashish jarayoni katta xavf solmoqda. U o‘nlab davlatlardagi eng unumdor 
yerlarni o‘z domiga tortmoqda. Bunga, ayniqsa, Sahroyi Kabir, Namib, 
Atakama, Tar kabi cho‘llar misol bo‘lishi mumkin. Orol dengizining deyarli 
qurib qolishi natijasida tezlashayotgan cho‘llashish jarayoni tufayli Qizilqum 
va Qoraqum cho‘llari tobora kengayib, ular orasida yangi cho‘l – 
Orolqum
yuzaga kelmoqda.
Demak, yer resurslaridan foydalanish imkoniyatlari va ular bilan bog‘liq 
bo‘lgan turli jarayonlar quyidagi xulosalarni chiqarishga olib keladi: 1) ishlov 

---

21
beriladigan maydonlarni uzluksiz kengaytirib borish tobora qiyinlashmoqda; 
2) yerning turli yo‘llar bilan ishlovdan chiqib ketayotganligi sababli yer bilan 
ta’minlanganlik darajasi pasayib bormoqda; 3) yerdan ehtiyotkorlik bilan tejab-
tergab foydalanish talab etilmoqda.
Suv – hayot manbayidir. Yer sharidagi mavjud suvning asosiy qismi Dunyo 
okeani va dengizlarida to‘plangan.
Aholi va barcha ishlab chiqarish tarmoqlari, asosan, toza chuchuk suvni 
iste’mol qiladi. Yaqin-yaqinlargacha suv ham havo kabi tabiatning to‘kin in’omi 
va uning zaxiralari chegaralanmagan, deb hisoblanar edi. Lekin, amalda unday 
emas. Chunki, chuchuk suv resurslari gidrosfera umumiy hajmining atigi 2,5% 
inigina tashkil qiladi. Buning ustiga, chuchuk suvning asosiy qismi yer sharining 
chekka, foydalanish qiyin bo‘lgan Antarktida, Arktika, Grenlandiya va dunyoning 
baland tog‘lari bag‘ridagi ko‘plab qor va muzliklarda to‘plangan. Bundan xulosa 
shuki, aholi faol hayot kechiradigan yer sharining asosan, mo‘tadil, tropik 
mintaqalari chuchuk suv bilan ancha kam ta’min langan.
Insoniyatning chuchuk suvga bo‘lgan ehtiyojini qondiradigan asosiy manba 
daryolar bo‘lib, ulardagi suvning umumiy miqdori atigi 47 ming km
3
dir. buning 
ustiga, bu suvning eng ko‘p qismi aholi ancha siyrak yashaydigan dunyoning 
shimoliy va ekvatorial mintaqa hududlari bo‘ylab oqadi va ulardan har taraflama 
foydalanish ancha qiyin.
Chuchuk suvga bo‘lgan talab uzluksiz oshib bormoqda. Jahonda chuchuk 
suvdan foydalanish hajmi 1950-yilda 1100 km
3
, 1980 – 1990-yillarda 3300 km
3 
dan 4100 km
3 
ga, 2000-yilda 4780 km
3 
ga yetdi, 2012-yilda esa 5500 km
3 
dan 
oshib ketdi. Chuchuk suv, ayniqsa, ishlab chiqarish (sanoat va qishloq xo‘jaligi) 
ehtiyojlari uchun eng ko‘p sarflanmoqda. Iste’mol suvidan foydalanish hajmining 
tez o‘sib borishi jahonda chuchuk suv tanqisligining yuzaga kelishiga sabab 
bo‘lmo
qda.
Darhaqiqat, yer yuzasi bo‘ylab chuchuk suv zaxiralarining taqsimlanishi 
o‘ziga xos («Atlas»ning 7-betiga qarang)dir. Yer yuzining ekvatorial va 
mo‘tadil mintaqalari chuchuk suvga ancha serob. Chuchuk suv bilan eng yaxshi 
ta’minlangan davlatlar qatoriga Rossiya Federatsiyasi, Qirg‘iziston, Gruziya va 
Tojikiston respublikalari kiradi.
Quruqlikning 1/3 qismini tashkil qiladigan qurg‘oqchil-cho‘l minta qalarida 
suv tanqisligi juda keskin. Buning ustiga ularda qishloq xo‘jalik ishlari, asosan, 
sun’iy sug‘orish orqali olib boriladi. Shimoliy va Markaziy Afrika, ko‘pgina 
Janubiy, G‘arbiy Osiyo mamlakatlari, shuningdek, O‘zbekiston, Moldova, 
Turkmaniston kabi mamlakatlar ham ana shunday davlatlar qatoriga kiradi.

---

22
Aholi hayot kechirishida faqat suvning miqdori emas, balki sifat ko‘r-
satkichlari ham rol o‘ynaydi. Hozirgi vaqtda jahon aholisining faqat 1/3 qismi gina 
yaxshi, sifatli suvni, yana 1/3 qismi esa, asosan, sifatsiz suvni iste’mol qilmoqda.
Daryolar suvidan samaraliroq foydalanishga erishish uchun ko‘plab suv 
omborlari qurilgan. Hozir jahonda qurilgan suv omborlarining soni 40 mingdan 
oshib ketdi. Yirik suv omborlarining ko‘pligiga ko‘ra AQSH va Rossiya alohida 
ajralib turadi.
Suvdan samarali foydalanish yo‘llaridan yana biri – oqar suvlarni hududlararo 
va mamlakatlararo qayta taqsimlash ishlaridir. AQSH, Kanada, Avstraliya, 
Hindiston, Xitoy, Meksika, Misr, O‘zbekiston va boshqa ayrim MDH davlatlarida 
oqar suvlarni qayta taqsimlashda katta ishlar amalga oshirilgan. Dengiz suvini 
chuchitish texnologiyasini kengroq qo‘llash ham jahon chuchuk suv resurslaridan 
samarali foydalanishga olib keladi. Hozirgi paytda Fors qo‘ltig‘i, O‘rta dengiz 
bo‘yi mamlakatlari, Qozog‘istonning Kaspiy bo‘yi rayonlari, AQSH janubi, 
Yaponiya, Karib dengizi mamlakatlarida dengiz suvini chuchitish va ulardan 
foydalanish ishlari kengayib bormoqda. Chuchitilgan dengiz suvidan foydalanish 
hajmi eng katta davlat Kuvayt hisoblanadi.
Ko‘pgina chuchuk suvli daryolar va ko‘llar ifloslanib borayotganligi sababli 
toza ichimlik suvining yetishmasligi tobora ko‘zga tashlanmoqda.