Genetika va evolyutsion

3.
 
Evolyutsion paleontologiyaning rivojlanishi. 
V. O. Kovalevskiy (1842 - 1883) tuyoqli hayvonlar ajdodining turli geologik 
davrlarda yashagan formalarining o`zgarishini o`rgandi va uning sabablarini 
ko`rsatdi. O`zining 1872 yili e’lon qilingan «Anxiterium va otlarning paleontologik 
tarixi to`g`risida» degan asarida paleontologik materiallarning tadkiq qilinishida, 
tarixiy jarayonda ro`y beradigan o`zgarishlar sababini tahlil etishda qiyosiy 
anatomiya va tarixiy usullardai qanday foydalanish kerakligi namunasini ko`rsatdi. 
Kovalevskiy boshqa organizmlar singari, tuyoqlarning evolyutsion rivojlanishi 
ham muhitga bog`liqligini ta’kidlaydi. Tarixiy jarayonda ayrim territoriyadarda 
o`rmonlar kamayib, cho`llar, ochiq dalalar hosil bo`lishi va u yerda turli o`tlar 
o`sishi natijasida tuyoqli hayvonlar yangi sharoitda yashashga majbur bo`lgan va 
buning natijasida ularning tuzilishida katta o`zgarishlar yuz bergan. Yangi
sharoitda tabiiy tanlanish hayvonlar gavdasining kattalashishiga, oyoqlaridagi yon 
barmoqlari reduksiyalanishiga, tishlari, jag`lari, kalla suyagining o`zgarishiga 
sabab bo`lgan. Cho`l sharoitida gavdaning kattalashishi, oyoqlarda yon 
barmoqlarning kamayishi foydali moslanish edi. 
Gavdaning kattalashishi yirtqich hayvonlarning yaqinlashganligini o`z vaqtida 
ko`rishga va ularda himoyalanishga imkon bergan. Toq yoki juft tuyoqli hayvonlar 
5 tuyoqlilarga qaraganda qattiq yerda tez chopishga ega bo`lgan. Cho`l sharoitida 
qurigan o`tlarni ko`proq chaynash jag`
tishlar sonining ortishiga, usti qalin emal 
bilan qoplanishiga, jag` suyaklarining kattalashishiga, ko`z kosasi suyaklarining kalla 
suyagidagi o`rni o`zgarishiga olib kelgan (17-rasm). 
Miotsen davrida yashagan tuyoqlilarda eng asosiy masala qattiq yerda tez 
yugurishga moslanishning takomillashishidan iborat edi. Eotsenning oxiri va 
ayniqsa miotsenda tuyoqli hayvonlar barmoqlarining o`zgarishi ikki yo`nalishda 
borgan. Toq tuyoqlilarda uchinchi barmoq, juft tuyoqlilarda esa uchinchi, to`rtinchi 
barmoq anchagina rivojlanib, boshqa barmoqlar sekin-asta reduksiyaga uchragan. 
O`zgarishning bir yo`nalishida barmoqlarning reduksiyaga uchrashi kaft ust 

---

78 
suyaklarining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan, ya’ni barmoq suyaklari sathining 
o`zgarishi kaft usti suyaklari sathining o`zgarishiga doim monand bo`lgan. Ikkinchi 
yo`nalishida yon barmoqlar reduksiyaga uchrab, sathi o`zgarsa ham kaft usti 
suyaklarining soni, sathi o`zgarmagan. 
Natijada har ikki suyaklar sathi bo`yicha nomutanosiblik vujudga kelgan. 
Barmoqlar o`zgarishidagi birinchi yo`nalishini Kovalevskiy 
adaptiv o`zgaruvchanlik,
ikkinchi 
yo`nalishni 
esa 
inadaptiv 
o`zgaruvchanlik
deb 
atagan. 
Adaptiv 
o`zgaruvchanlikka anxiterium va gelokus, inadaptiv o`zgaruvchanlikka esa 
anopleterium va enteledon oyoq suyaklarining o`zgarishini misol qilib olish mumkin. 
Adaptiv va inadaptiv o`zgaruvchanlik keyinchalik fanda Kovalevskiy qonuni deb 
nomlandi (18-rasm). Adaptiv va inadaptiv o`zgaruvchanlik yo`nalishining mavjudligi 
to`g`risidagi Kovalevskiy tasavvuri evolyutsiyada katta ahamiyatga ega. Chunki u 
ma’lum muhit sharoitiga moslanishlar vujudga kelishida har xil yo`nalish mavjudligini, 
ularning muhitga moslanish darajasi o`zaro keskin farq qilishini ko`rsatadi. Bu 
mulohaza Darvinning divergensiya qonuni asosida ko`p hamda kam moslashgan oraliq 
formalar mavjudligi haqidagi fikrlari to`g`riligini yana bir marta ko`rsatdi.
 
17-rasm.
Otlar kalla suyagining evolyutsiyasi.

---

79 
Binobarin, tuyoqli hayvonlar paleontologiyasi tarixini o`rganish tufayli 
Kovalevskiy ular monofiletik kelib chiqqanligini, yangi formalar divergensiya asosida 
bir qancha tarmoqlarga bo`linib, uzoq vaqt davom etgan tabiiy tanlanish asosida 
o`zgarganligini, ajdod formalardagi eng foydali o`zgarishlar saqlanganligini qayd qildi. 
Kovalevskiy o`z tekshirishlari bilan evolyutsion nazariyaning paleontologik tadqiqotlar 
uchun ahamiyatini ko`rsatib berdi.
Belgiya paleontologi L. Dollo (1887—1931) Kovalevskiy ishlarini davom 
ettirib, qazilma holdagi baliqlar, sudralib yuruvchilar va sut emizuvchi hayvonlarning 
muhitga moslashganligini o`rgandi va shunga asoslanib 1909 yilda «Etologik 
paleontologiya» degan asarini nashr ettirdi Kovalevskiy singari hayot tarzi va muhit 
sharoitiga bog`liq holda skeletda ro`y beradigan o`zgarishlarni aniqladi.
Chunonchi, dinozavr iguanodon skeletining tuzilishini tekshirib, u orqa 
oyoqlarida yurganligi va qushlarga o`xshashligi konvyergent ko`rinishda ekanligini 
qayd etdi. Dollo ko`p paleontologik dalillarga asoslanib, birorta turga kiruvchi 
organizmlar o`z ajdodlari yashagan sharoitda qayta yashasa ham qadimgi ajdodlar 
holatiga qaytmasligini aniqladi va evolyutsiyaning qaytarilmaslik qonunini yaratdi. 
Mazkur qonun paleontologiyaning keyingi rivojlanishida to`plangan materiallar 
bilan yana bir marta tasdiqlandi

Avstriya paleontologi M. Neymayr (1845 — 1890) uqtirishicha, paleontologiya 
fani organik olam vakillarining tarixiy taraqqiyoti ularning asta-sekin rivojlanishini 
tasvirlashi lozim.
Olimning o`zi geologik vaqt o`tishi bilan uchlamchi davrda yashagan 
qorinoyoqli mollyuskalardan bo`lgan polyudinalar chig`anog`ining hajmi va