Genetika va evolyutsion

 
 
 
 

---

74 
VII
bob
. DARVINDAN KEYIN EVOLYUTSION TA’LIMOTNING 
RIVOJLANTIRILISHI 
Tayanch tushunchalar va bilimlar: 
Evolyutsion ta’limot poydevorining mustah-
kamlash, evolyutsion ta’limotni embriologiya, paleontalogiya, hayvonlar va 
o`simliklar fiziologiyasi, ekologiyaga tatbiq qilishi. 
 
1.
 
Evolyutsion ta’limotning kutib olinishi. 
Darvindan keyin biologiya fani jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi, chunki 
uning ta’limoti tufayli organik mavjudotlarni o`rganishga tarixiy prinsip tadbiq 
etildi. Unga asoslanib biologiya fani yangicha tarzda rivojlana boshladi. Birinchi 
bosqich evolyutsion nazariya poydevorini mustaxkamlashga qaratildi. Jahonning 
yirik tabiatsunos olimlari o`z tadqiqotlariga tarixiy prinsipni j oriy etish orqali 
evolyutsion ta’limotni yangi -yangi dalillar bilan boyitdilar. 
Darvinning “Turlarning paydo bo`lishi” asari 1860-yilda nemis, 1862-yilda 
Fransuz va 1864-yilda rus tillariga tarjima qilindi. 
Darvin ta’limotning to`liq g`alaba qozonishida Angiliyada Geksil, Guker, 
Gyermaniyada Gekkel, AQSHda Aza Grey, Rossiyada K.A. Timiryazev, 
I.I.Mechnikov va ilmiy dunyoqarash ruhidagi boshqa progressiv olimlarning 
xizmatlari benihoya katta bo`ldi. Darvin ta’limotini targ`ib qilishda Guker haqli 
ravishda faxrli o`rin egallaydi. U botaniklar orasida birinchi bo`lib, florani tarixiy 
rivojlanish nuqtayi nazaridan o`rgandi. 
Geksil odamning hayvonot sistemasidagi o`rnini qiyosiy anatomiya dalillari 
asosida isbotlab berdi. U umurtqali hayvonlarning kalla suyagi bir –biriga 
o`xshash ekanligini, panja qanotli baliqlar umurtqali hayvonlarning quruqlikka 
tarqalishi uchun zamin yaratganligini qayd qildi. 
Gekkel evolyutsion nazariyani biogenetik qonun bilan boyitdi va ko`p 
hujayrali organizmlarning kelib chiqishi haqida “gastreya” gipotezasini yaratdi. 
Gekkel “Jahon jumboqlari” degan kitobida, ayniqsa, evolyutsion nazariya 
odamning kelib chiqishi to`g`risidagi masalani ilmiy asosda hal qilib 
berganligini ta’kidlaydi. Biroq Gekkel biologik va ijtimoiy hodisalarning tub 
mohiyatini anglay olmadi va evolyutsion ta’limotdagi yashash uchun kurash, 
tabiiy tanlanish kabi g`oyalarni tirik tabiatdan jamiyat taraqqiyotiga ko`chirib, 
o`ta reaksion sotsial darvinizm oqimiga asos soldi. Evolyutsion ta’limotning 
mazmunini Peterburg universitetning professori S.S.Kutorgo birinchi bo`lib 
talabalarga tanishtirdi va 1861 – yili “Otechestvennie zapiski” jurnalida 
noma’lum mualif nomi bilan Darvin ta’limotiga xayrixohlik ruhida yozilgan 
taqrizi chiqdi. Shu yili fevral oyida Kutorgo yana bir maqolasini “Biblioteka 
dlya chteniya” jurnalida nashr ettirdi. 
1863 – yilga kelib, Moskva davlat universitetining professori S.A.Rachinskiy 
“Russkiy vestnik” jurnalida “Gullar va xashoratlar” degan maqolasini bostirdi. 
1864 – yili Timiryazevning “Darvin asari, uning muxoliflari va sharhlovchilari” 
degan maqolalar to`plami bosilib chiqdi. U 1865 – yili “Darvin va uning 
ta’limoti” nomi bilan alohida nashr qilindi. Asarda Timiryazev Darvin 
ta’limotining asosiy mazmunini qisqacha bayon etdi. 
Bu asar darvinizmni o`rganishda asosiy qo`llanma bo`lib xizmat qildi va 
bir necha marta nashr etildi. Timiryazev asari bilan bir qatorda D.I.Pisarevning 

---

75 
“Hayvonot va o`simliklar olamida progress” degan maqolalar to`plami, 
M.A.Antonovichning “Hayvonot olamida turlarning kelib chiqishi nazariyasi” 
kabi maqolalar to`plami Darvin ta’limotining Rossiyada tarqalishiga ijobiy ta’sir 
ko`rsatdi. 
1880 – yilga kelib, Rossiyala ham Darvin ta’limotiga qarshi kurash 
boshlandi. 1885 – yili Danileskiy “Darvinizm” nomi bilan ikki tomlik kitob 
nashr ettirdi. U g`arb adabiyotlaridagi Darvin ta’limotiga qarshi qaratilgan 
barcha tanqidiy fikrlarni mazkur kitobda to`pladi va ularga asoslanib bu ta’limot 
izchil emas, qarama – qarshi fikrlarga boy va soxta ta’limot deb isbot etmoqchi 
bo`ldi. Jurnalist N.N.Straxov Danilevskiyning kitobini sharhlab, darvinizm 
to`liq tor – mor etildi degan fikrni e’lon qildi, K.A.Timiryazev inkor etildimi? 
degan o`z leksiyasi va asarlarida Danilevkiy va Straxovga qaqshatgich zarba 
berdi. Ilg`or olimlar evolyutsion nazariyani qabul qilish bilan chegaralanmay, 
uni keng miqyosda targ`ib qildilar va fanning turli sohalariga tatbiq etib 
rivojlantirdilar.